Guðspjallið Lúk. 14.1-11Hvíldardag nokkurn kom Jesús í hús eins af höfðingjum farísea til máltíðar, og höfðu þeir gætur á honum. Þá var þar frammi fyrir honum maður einn vatnssjúkur. Jesús tók þá til máls og sagði við lögvitringana og faríseana: "Er leyfilegt að lækna á hvíldardegi eða ekki?"
Þeir þögðu við. En hann tók á honum, læknaði hann og lét hann fara. Og Jesús mælti við þá: "Nú á einhver yðar asna eða naut, sem fellur í brunn, mun hann ekki óðara draga það upp, þótt hvíldardagur sé?"
Þeir gátu engu svarað þessu.
Jesús gaf því gætur, hvernig þeir, sem boðnir voru, völdu sér hefðarsætin, tók dæmi og sagði við þá: "Þegar einhver býður þér til brúðkaups, þá set þig ekki í hefðarsæti. Svo getur farið, að manni þér fremri að virðingu sé boðið, og sá komi, er ykkur bauð, og segi við þig: ,Þoka fyrir manni þessum.' Þá verður þú með kinnroða að taka ysta sæti. Far þú heldur, er þér er boðið, og set þig í ysta sæti, svo að sá sem bauð þér segi við þig, þegar hann kemur: ,Vinur, flyt þig hærra upp!' Mun þér þá virðing veitast frammi fyrir öllum, er sitja til borðs með þér. Því að hver sem upp hefur sjálfan sig, mun auðmýktur verða, en sá sem auðmýkir sjálfan sig, mun upp hafinn verða."
Maður hrifsar til sín valdið
Manstu eftir Dallas-sjónvarpsþáttunum? Einu sinni var Ewing gamli, pabbi bræðranna, að kenna Bobby hvernig hann ætti að koma sér áfram. Hann sagði við hann: “Enginn gefur þér vald. Vald er eitthvað sem maður hrifsar til sín.” Dallasserían er nú kannski ekki besti kennari í lífsleikni, en setning ættföðurins um hið grímulausa, hrifsandi vald er eftirminnileg og gefur innsýn í heim og hætti valdsins.
Eitthvað sem þú tekur þér! Valdið, sem þú hrifsar til þín! Þetta var veraldarviska í Dallas. Hvernig skyldi þeirri lífsleikni vera tekið í Biblíunni. Jú, vissulega eru í henni margar sögur um aðila sem sækja í valdið. Aðalhrifsir Biblíunnar og sá versti er Satan, ímynd alls hins djöfullega í Biblíunni. Hann sogar til sín, tælir, rænir og brjálar. Samkvæmt arfsögninni var Satan sonur ljóssins, engill Guðs. Hann vildi þó meira af dýrðinni en honum bar, vildi annað og betra sæti en hann skipaði. Valdssóknin varð honum að falli. Og þá erum við komin nærri guðspjalli dagsins. Það fjallar um það þegar menn hrifsa til sín það sem þeim ekki ber, setjast í rangt sæti.
Guðspjallið
Versin eru úr veisluguðspjallinu, sem kennt er við Lúkas. Jesús situr til borðs með hópi fólks. Venjan var að heiðursgesturinn íhugaði trúna og prédikaði. Jesús veik sér aldrei undan slíku eins og við vitum. Hann horfir í kringum sig og hefur sjálfsagt séð vandræðagang fólks við að finna sér rétt sæti. Kannski hafa einhverjir orðið að standa upp fyrir stórlöxunum. Jesús notar þessar veisluaðstæðurnar til kenna tilheyrendum sínum visku og lífsleikni. Hann spyr hvað fólk geri þegar það fari í veislu? Auðvitað þekktu nærstaddir hinar stífu sætareglur. Enginn fór beina leið til gestgjafans og hlammaði sér niður honum til hægri handar. Menn urðu að setjast niður eftir virðingarstiga, sem gjarnan var aldurstengdur. Þetta voru veisluaðstæðurnar og Jesús notaði alltaf hið nærtæka sem kennsludæmi.
Draumur þinn?
Hver er staða þín? Hvað langar þig að vera? Viltu vekja athygli? Langar þig til að vera aðalmaðurinn? Viltu verða frægur, ríkur, voldugur? Þetta voru spurningarnar sem Jesús vakti athygli á. Enginn vill verða niðurlægður og allra síst þau, sem dreymir um frægð og lof manna. Hvað gerir þú? Ferð þú í aðalsætin, kemur þú þér þar fyrir sem þín er ekki vænst og þú átt ekki að vera? Er ekki betra að vera út við skör og vera uppfærður, að gestgjafinn komi og færi þig ofar í röðinni. Niðurstaða Jesú er að “...hver sem upphefur sjálfan sig, mun auðmýktur verða, en sá sem auðmýkir sjálfan sig, mun upphafinn verða.”
Hver er syndin?
Hvaða erindi á þessi forna íhugun um sætaröðun við síðari tíma? Jú hún varðar eðli og hlutverk mannsins. Marteinn Lúther minnti á að maðurinn væri incurvatus in se ipsum, kengboginn inn í sjálfan sig. Það heitir á einfaldri íslensku að vera sjálfselskur. Þau sem gera sjálf sig að nafla tilverunnar eru sjálfhverf, sjálfmiðuð. Fólki er ætlað að vera upprétt í samskiptum við fólk, náttúru og Guð. En svo bregðast menn köllun sinni og bogna inn í sjálfa sig. Þá riðlast allt, slitnar netið, bresta tengslin og samskiptin í allar áttir.
Hrokinn - hubris
Þessa innsýn höfum við Vesturlandabúar þegið í arf bæði úr hinni grísku og gyðinglegu hefð. Grikkirnir sögðu margar rosalegar sögur um þau, sem ekki þekktu mörk sín og ætlaðu sér aðra stöðu en mönnum er fært að skipa. Vefarinn Arachne ætlaði sér að sigra gyðjuna Aþenu í vefnaði. Hroki hennar varð til að henni var breytt í könguló. Draumasveinninn Narcissus tapaði glórunni og lífinu vegna ástar á sjálfum sér. Hann dó beinlínis af því að dást að spegilmynd sinni.
Grikkirnir sáu, að þegar menn ætla sér annað og meira en mönnum ber, fer illa. Þeir kölluðu slíkt hroka, hubris. Þegar spekingurinn Evagrius af Pontus setti fyrstur saman lista hinna verstu synda var hrokinn þar með. Síðar ákvað Gregor páfi á sjöttu öld hverjar dauðasyndirnar væru. Hrokinn hefur síðan oft verið talin meginsyndin og möndull hinna lastanna.
Einkenni hrokans
Hvað einkennir hinn sjálfhverfa og hrokafulla? Jú, hann eða hún sækir í að vera miðja gæðanna. Annað einkenni er að hinn hrokafulli hefur alltaf rétt fyrir sér. Þú þarft ekki lengi að svipast um til að sjá slíka snillinga! Þar, sem eitthvað fer aflaga kemur hinn sjálfhverfi sök á aðra og býr til sökudólga. Hinn sjálfhverfi gengst ógjarnan við nokkurri sök. Hinn sjálfhverfi býr til óvini og vandkvæði sem berjast skal gegn. Einu gildir hvort það er í einkalífinu eða í pólitíkinni. Nasistarnir minntu alltaf á sökudólgana, kommarnir líka. Því miður er alltof mikið af heimspólitík okkar samtíðar með einkennum hinnar hrokafullu og sjálfhverfu afstöðu. Þau hin eru sek, þessar þjóðir og eða hópar eru hryðjuverkamennirnir. Við Vesturlandamenn verðum að viðurkenna hroka okkar - þurfum að læra að feta leið auðmýktar.
Hrokinn særir og eyðir
Það má til sanns vegar færa að hrokinn sé sjúkdómur, sem allir líða fyrir nema einna helst sá sem sjúkur er. Fíklar eru skýr mynd hins hrokafulla, haldnir sjálfsblekkingu og reyna alltaf að sannfæra aðra um eigin blekkingu. Hinn hrokafulli er sama marki brenndur, reynir að beygja aðra til fylgilags við sig. Hrokinn reynir að smækka tilveruna, einhæfa og rýra. Leið hrokans endar alltaf með eyðingu einhvers. Fólk tapar ávallt þar sem hrokinn stjórnar. Fólki er misþyrmt, fólk er sært hið innra. Þar sem hrokinn verður alger, hjá þeim sem hafa tapað siðferðiskennd og dómgreind, eru samferðamennirnir, makar, börn, ættingjar og vinnufélagar notaðir sem tæki í stríði hins hrokafulla við að ná dýrð, aðdáun, völdum eða fjármunum. Hrokinn deyðir og svíður. Hrokinn er hið djöfullega í samfélaginu.
Hrokinn, stólasókn, dýrðarsókn, misréttið er alls staðar umhverfis okkur, litar samskipti þjóða, er í pólitík, á vinnustöðum, á heimilum - í okkur sjálfum.
Auðmýktin - andstæða hrokans
Hver sem upphefur sjálfan sig mun auðmýktur verða, en sá sem auðmýkir sjálfan sig mun upphafinn verða. Þetta er boðskapurinn, þessu vill Jesús miðla okkur.
Auðmýktin, hver er hún og hvað er hún? Er mögulegt að vera auðmjúkur í hinu harða samfélagi samkeppninnar? Já, vegna þess að auðmýkt er ekki það að vera geðlaus, karakterlaus gufa. Auðmýkt er ekki sakleysi kjánans.
Auðmýkt er andstæða hrokans. Hin auðmjúku eru staðfastar hetjur viskunnar, æðrulausir höfðingjar samstöðu og lífsverndar. Hin auðmjúku gera sér grein fyrir að öll erum við jafn mikilvæg, aðrir eru ekki tæki í eigin þágu, heldur markmið í sjálfum sér eins og siðfræði Immanúels Kants minnir okkur á. Á vegi auðmýktar lærum við, að við erum ekki nafli heimsins heldur fögur og fullgild meðal annarra fagurra og fullgildra. Við lærum að við eigum rétt - en þó ekki allan réttinn ein. Við lærum, að við erum mikilvægur hlekkur í neti veruleikans en ekki miðdepill. Við skiljum að tilveran er fjölbreytileg og margbrotin og við megum gleðjast óttalaust gagnvart því sem er öðru vísi og okkur ókunnugt.
Og við þurfum að viðurkenna að það er ekki auðmjúk afstaða að halda að maður sé neðstur alls sem er. Það er skammsýni og afrakstur lélegrar sjálfsmyndar. Auðmýkt hefur ekki með tap að gera, heldur visku og heilbrigða veraldarsýn.
Hin fremstu eru hógvær og vitur
Mundu eftir anda boðorðanna: Ég er Drottinn Guð þinn. Þú skalt ekki aðra Guði hafa. Þarna eru skilin dregin. John Milton kenndi í Paradísarmissi að hrokinn, sjálfhverfan, væri upphaf og forsenda annarra synda, hið djöfullega afl, sem við eigum í okkur, reynir að draga okkur á tálar, reynir að sannfæra okkur um að heimurinn eigi að lúta okkur. Þegar dýpst er skoðað er hrokinn uppreisn gegn Guði, uppreisn gegn því sem er forsenda og miðja veraldar. Baráttan við hrokann í okkur er því trúarbarátta þegar grannt er skoðað.
Í hvaða spegil horfir þú?
Í myndlist Vesturlanda eru margar myndir til af dyggðum og löstum og mitt uppáhald eru myndirnar í ráðhúsinu í Siena á Ítalíu. Skoðaðu þær ef þú átt leið um Toscana. En þegar Hieronymus Bosch málaði mynd af hroka og hégóma dró hann upp mynd af konu, sem hélt á spegli sem djöfullinn sjálfur hélt á. Við sjáum oft hroka annarra, en við sjáum síður eigin bresti, eigin sjálfsupphafningu. Í Biblíunni er brugðið upp spegli. Þar heldur Jesús sjálfur á og sýnir þér hver þú ert, hvað þjóðfélagið er, hvers er þörf. Viltu og þorir þú að horfa og taka afleiðingunum? Spegillinn er af himnum og sýnir himinleiðina. Hvað sérðu?
Veislugestir röðuðu sér forðum. Þú ferð úr kirkju í dag og mátt gjarnan velta vöngum yfir hvar þér er raðað í mannfélaginu. Hver stýrir veislunni? Í heiminum eru það menn. Hin djúpa alvara í sögu Jesú er að veisluherrann í alvöruveislunni er Guð sjálfur. Þegar hinum efsta degi er náð verður þú leiddur í veislusal Guðs. Hvar verður þú leiddur til borðs? Sætaröðunin er ekki aðferð Ewingpabbans, ekki samkvæmt handbók hins illa eða Furstum stjórnsnillinga. Þar er ekkert hrifsað, þar er enginn hroki og sjálfhverfa. Þar eru allir menn uppréttir, tengdir og glaðir. Því þar er auðmýktin og lífsvitið. Í hvaða sæti ertu og hvaða spegil notar þú?
Prédikun í Neskirkju 3. október 2004.
Lestrar 17. sunnudags eftir þrenningarhátíð, skv. A-textaröð.
Lexían Orðskv. 16.16-19Hversu miklu betra er að afla sér visku en gulls og ákjósanlegra að afla sér hygginda en silfurs. Braut hreinskilinna er að forðast illt, að varðveita sálu sína er að gæta breytni sinnar. Drambsemi er undanfari tortímingar, og oflæti veit á fall. Betra er að vera lítillátur með auðmjúkum en að skipta herfangi með dramblátum.
Pistillinn Ef. 4.1-6Ég, bandinginn vegna Drottins, áminni yður þess vegna um að hegða yður svo sem samboðið er þeirri köllun, sem þér hafið hlotið. Verið í hvívetna lítillátir og hógværir. Verið þolinmóðir, langlyndir og umberið hver annan í kærleika. Kappkostið að varðveita einingu andans í bandi friðarins. Einn er líkaminn og einn andinn, eins og þér líka voruð kallaðir til einnar vonar. Einn er Drottinn, ein trú, ein skírn, einn Guð og faðir allra, sem er yfir öllum, með öllum og í öllum.
