Tákn munu verða á sólu, tungli og stjörnum og á jörðu angist þjóða, ráðalausra við dunur hafs og brimgný. Menn munu gefa upp öndina af ótta og kvíða fyrir því, er koma mun yfir heimsbyggðina, því að kraftar himnanna munu bifast. Þá munu menn sjá Mannssoninn koma í skýi með mætti og mikilli dýrð. En þegar þetta tekur að koma fram, þá réttið úr yður og lyftið upp höfðum yðar, því að lausn yðar er í nánd.Hann sagði þeim og líkingu: Gætið að fíkjutrénu og öðrum trjám. Þegar þér sjáið þau farin að bruma, þá vitið þér af sjálfum yður, að sumarið er í nánd. Eins skuluð þér vita, þegar þér sjáið þetta verða, að Guðs ríki er í nánd.
Sannlega segi ég yður: Þessi kynslóð mun ekki líða undir lok, uns allt er komið fram. Himinn og jörð munu líða undir lok, en orð mín munu aldrei undir lok líða. Lk. 21. 25-33
„Guð var í símanum“.
Þannig eru upphafsorð hinnar nýju skáldsögu Hallgríms Helgasonar, Herra Alheimur. Það er goðafræði í Hollýwoodstíl og segir frá nýjum goðheimum á stjörnu í miðjum geimnum. Þaðan sér Herra Alheimur vítt um veröld alla og stýrir stjarna her. Stjórnin ferst honum hins vegar ekki úr hendi sem skyldi, enda snýst sagan um ákvörðun Herra Alheims að tortíma öllu lífi á jörðinni vegna þess að íbúum hennar hefur tekist að klóna sjálfa sig. En jörðin fær öflugan verjanda sér til hjálpar, Napóleon Nixon að nafni, og því óþarfi að örvænta þótt skelfingar heimsendaskáldsögunnar vofi yfir.
„Guð var í símanum“. Gæti það verið? Hvernig næst samband við Guð? Hvar er Guð? Hvernig getum við talað um Guð? Aðventan er tími fyrir slíkar hugleiðingar, hún er tími til að hugleiða spurningar okkar um Guð.
Af þessu tilefni kom mér í hug heimsókn í framhaldsskóla erlendis síðastliðið vor. Ég veitti athygli miklum tæknibúnaði á þaki skólahússins. Mér var tjáð að þarna væri stjörnukíkir og ennfremur að nemendur kæmu þangað á kvöldin þegar myrkur var skollið á til að skoða alheiminn; þeir urðu í hvert skipti eins og dáleiddir og gátu varla slitið sig frá kíkinum. Hugmynd þeirra um heiminn breyttist við þessa nýju sýn. Lífið var meira en að vakna í skólann, sitja á skólabekk og fara svo heim. Hér opnaðist þeim leyndardómur himingeimsins þar sem sólin varð næsti nágranni og við tóku aðrar sólir, heilu sólkerfin og órafjarlægar vetrarbrautir.
Kannski var þeim innanbrjósts líkt og erlendum biskupi og áhugamanni um stjörnufræði. Þegar hann lét af embætti nýlega var hann spurður í blaðaviðtali hvað færi gegnum huga hans þegar hann sæi tungl Júpiters eða fjarlægar stjarnþokur í sjörnukíkinum sínum. „Það er þögn alheimsins“, sagði hann, „og tilfinning fyrir því að Guð sé ekki til og við þá hugsun fer hrollur um mig“, og hann hélt áfram: „Þá spyr ég mig: hvað ætli Guð sé, ætli það sé tilviljun, alveg út í bláinn, að maðurinn sé yfirhöfuð til? En svo hugsa ég sem svo að það sé óhugsandi að lífið sé innihaldslaust, ég verð að leita að tilgangi í lífi mínu og spyrjast fyrir um leyndardóminn á bak við þennan heim.“
Nemendurnir í framhaldsskólanum sáu ekki Guð í alheimsgeimi heldur varð þeim óvænt litið inn á við: undir þessu nýja sjónarhorni varð þeirra heimur ósköp smár. Spurningarnar, sem vöknuðu, voru um þeirra eigið líf: hvað er maðurinn að gera í þessum stóra heimi? Ætli spurningar um Guð hafi ekki einnig vaknað í huga þeirra?
Er verjandi að trúa á Guð? Mörgum trúuðum finnst svarið við þeirri spurningu ekki lengur einhlítt. Væri þá ef til vill skynsamlegra að hafna Guði og gleyma öllum hugleiðingum um hann? Mörgum vantrúuðum finnst svarið við þeirri spurningu ekki lengur liggja í augum uppi. Margir trúaðir efast um trú sína og margir trúlausir efast um efa sinn. Hversu margir leita ekki að fullvissu í óvissu sinni, annað hvort í trú sinni eða vantrú?
* * *
Guð er á dagskrá í umræðu dagsins. Þessi ummæli les ég í þýska fréttatímaritinu Spiegel: „Hvað eru kvikmyndir eins og Harrý Potter og Hringadrottins saga annað en sönnun þess að maðurinn þráir að svala trúarþörf sinni.“
Og aftan á verðlauna- og metsölubókinni Sögunni af Pí eftir Yann Martel er þessi innihaldslýsing: „Þetta er saga sem fær mann til að trúa á Guð“. Höfundurinn telur að vesturlandabúa þyrsti í að trúa á guðdóminn en þeir finni ekki leiðina til hans vegna þess að samfélag þeirra er ofhlaðið gildum sem gera ekki ráð fyrir Guði og auk þess sé orðið Guð svo hlaðið misvísandi merkingu, sögu og fordómum að það þurfi rækilegrar endurskoðunar við. Skáldsagan um Pí er tilraun höfundar til að sýna hvernig trúin á Guð breytir lífi mannsins í reynd svo allt fær annan svip og verður innihaldsríkara, skynsamlegra og áhugaverðara. Skáldsaga, sem fær lesandann til að trúa á Guð, hlýtur að vera mögnuð og kannski er þetta loforð ein ástæðan fyrir vinsældum hennar. En skyldi hún uppfylla þær væntingar?
Í öðru skáldverki, miklu eldra, er sígild lýsing á viðhorfum fólks til spurningarinnar um Guð. Það er í Hamlet, eina leikriti Shakespeares þar sem minnst er á jólin.
Varðmenn eru að tala saman þegar þeir sjá vofu hins látna Danakonungs svífa stutt frá þeim, og þeim er að vonum brugðið. Vofan hverfur hins vegar þegar haninn galar. Við þetta tækifæri flytur einn þeirra, Marsellus að nafni, þessa hugleiðingu um hina helgu nótt:
Það hvarf um leið og haninn gól. Menn segja, að jafnan er sú hátíð fer í hönd sem fagnar komu frelsarans, þá syngi þessi fugl morgunmálsins næturlangt og þá sé engri vofu vært á ferli nóttin sé heilnæm, enga stjörnu að óttast, né álfagrikk, og nornir missi mátt; svo heilög, og svo hrein er þessi hátíð. (Þýð. Helgi Hálfd.)
Með þessum orðum lýsir Marsellus tilfinningu sinni fyrir hinni helgu nótt, fyrir mætti hins heilaga. Annar varðmaður, Hóras að nafni, lýsir öðrum tilfinningum þegar hann tekur undir með hálfum huga og segir: Heyrt hef ég það, og trúi því að nokkru …
Þannig verða þessir tveir varðmenn fulltrúar tveggja viðhorfa. Marsellus trúir á mátt þessarar nætur, á frumkraft heilagleikans í þessum heimi til þess að stugga á brott veldi hins illa. En Hóras er dálítill Íslendingur í sér, hann er hógvær efasemdamaður: Heyrt hef ég það og trúi því að nokkru. Dýpra tekur hann ekki í árinni.
Shakespeare kemur hér orðum að hugsun sem fæstum er framandi. Hún er þessi: hvernig get ég trúað á Guð á tímum þegar hann virðist svo fjarlægur manninum og maðurinn svo fjarlægur honum, á tímum þegar hin sígildu hugtök til að tala um Guð virðast svo máttlaus og lítils virði, á tímum þegar trúin virðist svo oft eiga sér ofstækismenn eina sem talsmenn, hvort sem þeir eru kristnir, gyðingar eða múslimar? Ofstækið er einnig að finna á meðal þeirra sem enga trú játa.
* * *
Guð er á dagskrá nú eins og endranær. Í því efni þurfum við hins vegar á myndbrjótum að halda sem hreinsa til í hugmyndaheimi okkar og orðræðu um Guð, þar geta bækur eins og Herra Alheimur gegnt því hlutverki að brjóta niður táknmyndir og myndmál fyrri tíma sem á sér litlar forsendur lengur í hugarheimi mannsins.
Því að „sá Guð, sem er til, er ekki til“, svo vitnað sé í einn virtasta guðfræðing tuttugustu aldar. Með öðrum orðum: Guð, sem maðurinn telur sig hafa fullkomna þekkingu á og geta skýrt og skilgreint, er enginn Guð.
En hvernig er þá hægt að tala um Guð?
Um Guð getur maðurinn aðeins tjáð sig með tungutaki tákna og myndmáls. Hvort sem það er um persónu hans, að hann sé skapari og andi, eða um eiginleika hans, að hann sé alvaldur og alvitur; eða um verk hans, að hann hafi búið til heiminn og sent son sinn. Allt er það orðræða sem hentaði öðrum tímum þar sem orð og tákn endurspegla heimsmynd löngu liðins tíma.
Með orðinu Guð er vísað til þeirrar órannsakanlegu og leyndardómsfullu dýptar sem umlykur líf okkar og tilvist og fylgir okkur hvert fótmál, til þess sem skiptir óendanlega miklu máli í lífinu, til þess sem ekki verður framhjá gengið, sem öll hugsun og tilfinning beinist að þegar spurt er um tilgang.
Sá sem skilur táknmyndir bókstaflegum skilningi, missir af merkingu táknsins og gerir Guð að skurðgoði og þar með að gerviguði eða skrípamynd.
* * *
En svo mikið er víst að spurningin um Guð lætur manninn ekki í friði. Hún kemur innan frá, dýpst úr hugskoti mannsins sjálfs, hún er samofin allri hans tilvist, þáttur í spurningu hans um sjálfan sig: hvað er ég að gera í þessum stóra heimi? Frá spurningunni um Guð er því engin undankomuleið, aðeins einn valkostur stendur til boða: að glíma við þá spurningu og það hefur maðurinn alltaf gert.
Innra er þráin til Guðs og knýr manninn til að leita Guðs. En aðventan slær annan streng: Guð nálgast manninn, Guð kemur til mannsins. En hvernig?
Er hann ekki nálægur í starfi þeirra sem styðja hina ofsóttu, sem leggja líf sitt í sölurnar fyrir minnihlutahópa, sem hætta lífi sínu við friðargæslu, sem vinna að mannréttindum þar sem þau eru fótum troðin, sem berjast gegn ofureflinu í hvaða mynd sem það birtist?
Kemur hann ekki til þín í fólki, sem vitjar þín þegar þú ert þurfandi, þegar þú ert sjúkur, eða í fangelsi, með fólki sem styður þig í fátækt þinni, klappar á öxlina á þér til hughreystingar þegar illa gengur?
Kemur hann ekki til þín í hönd barnsins sem það læðir í lófa þér, í lífsreyndum augum öldungsins, í þéttu handtaki á sorgarstund, í brosi á stund gleðinnar?
Jesús vísar til margra tákna um návist Guðs. Við þurfum hvorki að fara út í geiminn né bíða þess að hann birtist í þrumum og eldingum við sögulok. Hann birtist í sköpunarverkinu, í ráðgátu alheimsins, í undrum lífríkisins, í auðlegð náttúrunnar.
Hann birtist í táknum vonarinnar í þessum heimi. Þau snúast um mannleg samskipti í daglegu lífi: í umhyggju, í sanngirni, í iðrun. Í trúfesti, í fyrirgefningu, í sáttargjörð.
Tákn vonarinnar verða sýnileg þegar við fórnum einhverju fyrir þá sem líða, þegar við stöndum við hlið hinna fyrirlitnu, þegar við nálgumst ógæfumanninn með mildum huga.
Tákn vonarinnar skynjum við þar sem maðurinn sýnir ábyrgð í samskiptum sínum við lífríkið, í nýtingu auðlinda, í viðskiptum. Þegar við slökkvum hefndarþorstann, eyðum fordómum, verjum lítilmagnann.
Heyrt hef ég það og trúi því að nokkru. Hóras varðmaður er fulltrúi hinna varkáru viðhorfa til grundvallarspurninga. En hin hálfkveðna vísa, hin loðnu hentugleikaviðhorf til siðferðis og lífsgilda breyta litlu í hörðum heimi. Heimurinn hefur aldrei lagast fyrir orð þeirra sem bera kápuna á báðum öxlum. Jesús fór ekki bil beggja, hann hafði ekki vaðið fyrir neðan sig, hann gekk óvarinn alla leið, hann sýndi það hugrekki sem þarf til að vera manneskja.
Jesús er sterkasta táknið um návist Guðs.
Hann hreinsaði musterið, hann gekk til þeirra þjáðu og þurfandi, til einstæðra og allslausra, til þeirra sem samfélagið hafnaði, hann gerði fátæku ekkjuna að einni þekktustu persónu heimsbókmenntanna, hennar kaupréttarsamningur var einn eyrir; við vitum hvar hann lenti. Sýndi hann ekki fötluðum og öryrkjum virðingu?
Guð, sem kemur, er þema aðventunnar. Hann er leyndardómur heimsins og nálgast manninn með ýmsum hætti – kannski í símanum. Í guðspjalli dagsins er Lúkas guðspjallamaður með hugann við festingu himinsins. Hann lýsir hamförum á himni og jörð, þetta eru hinir síðustu tímar þegar allt hrynur til grunna, náttúrulögmálin falla úr gildi, endalokin blasa við. Skelfingar yfirþyrma fólk svo að það gefur upp andann af ótta og kvíða.
Allt er í þeirri lýsingu forgengilegt nema eitt, sterkasta táknið, Jesús Kristur. Hann kemur til mannsins, það er boðskapur Lúkasar. Þar sem hans er von, liggur eftirvæntingin í loftinu. Þeirri eftirvæntingu er aðventan helguð. Það er eftirvænting eftir hinu nýja og ferska, eftir nýrri gleði, eftir nýrri von, nýju hugrekki, nýrri trú.
Megi aðventan styrkja trú okkar og löngun til að greiða götu Hans sem leysir manninn undan valdi rökkursins og gefur nýja von í þessum heimi.
Amen.
Dr. Gunnar Kristjánsson er sóknarprestur á Reynivöllum og prófastur í Kjalarnessprófastsdæmi. Þessi prédikun var flutt í útvarpsmessu á Reynivöllum, á 2. sunnudegi í aðventu, 7. desember 2003. Lestrar dagsins: Jes. 11. 1-9; Róm. 15. 4- 7.13; Lk. 21. 25-33.
