Í því fjárlagafrumvarpi sem nú liggur fyrir Alþingi er gert ráð fyrir því, að sóknargjaldið, sem er megintekjustofn safnaða Þjóðkirkjunnar, sem og annarra trúfélaga í landinu, verði skorið niður fjórða árið í röð og að þessu sinni um 3% frá krónutölu síðasta árs. Nú kann einhverjum að þykja að 3% sé ekki mikill niðurskurður. En þegar honum er bætt við þann niðurskurð sem átt hefur sér stað undanfarin fjögur ár, og tillit tekið til verðlagshækkana sem orðið hafa á tímabilinu, þá er nú svo komið að starfsemi margra safnaða er alveg við það að lamast. Hafa sumir þeirra jafnvel ekki einu sinni lengur nægar tekjur, til að standa undir afborgun langtímalána, jafnvel þótt ekki væri notuð króna til safnaðarstarfsins eða í annan rekstur.
Í áfangaskýrslu starfshóps, sem innanríkisráðherra skipaði sl. haust, til að meta áhrif niðurskurðar sóknargjalda á starfsemi safnaða Þjóðkirkjunnar, kemur í ljós að niðurskurður á tekjum safnaðanna frá árinu 2008 er rúmlega helmingi meiri en meðaltalsniðurskurðurinn hjá þeim stofnunum, sem heyra undir innanríkisráðuneytið. Kemur þetta glögglega fram á meðfylgjandi mynd, sem fylgir áliti starfshópsins. Á henni hafa þrír hagvísar verið stilltir á 100 fyrir árið 2008 og síðan er fylgst með þróun þeirra. Af myndinni má lesa, að forstöðumönnum stofnana sem falla undir innanríkisráðuneytið er gert að glíma við þann vanda, að reka stofnanir sínar á næsta ári fyrir fjárheimildir sem mælast 105,44 meðan kostnaðurinn, sem almennt fylgir þróun vísitölu neysluverðs er kominn upp í 128,19. Söfnuðum Þjóðkirkjunnar er aftur á móti boðið upp á það, að reka sig fyrir tekjur sem nema 79,4 þótt kostnaðurinn sé sá sami, þ.e. 128,19. Niðurskurðurinn sem söfnuðirnir standa frammi fyrir, að teknu tilliti til kostnaðarhækkana, (38,1%), er því í raun rúmlega tvöfaldur sá niðurskurður sem stofnanir ráðuneytisins hafa mátt sæta (17,7%). Að óbreyttu munu því á næsta ári renna um 530 milljónir króna í ríkissjóð vegna skerðingar sóknargjalda umfram meðaltalsskerðingu þeirra stofnana sem heyra undir ráðuneytið.
Skýringin á þessum mikla mun liggur í því, að þess hefur ekki verið gætt við niðurskurð sóknargjaldanna, að þau hafið verið verðbætt eins og verið hefur um fjárframlög til annarra aðila sem byggja rekstur sinn á framlögum fjárlaga, heldur hefur niðurskurðurinn jafnan verið af krónutölu fyrra árs, óverðbættri. Vegna þessa hefur sóknargjaldið því lækkað um nálægt 25% umfram fjárveitingar til reksturs annarra aðila, sem sætt hafa skerðingu til samræmis við almennan niðurskurð frá fjárlögum ársins 2008.
Þetta hefur leitt til þess, samkvæmt gögnum frá Ríkisendurskoðun, að árið 2010 náðu 92 sóknir ekki endum saman í rekstri sínum og hafði slíkum sóknum fjölgað um liðlega 50% á þremur árum og stefnir í að þær verða vel á annað hundrað á yfirstandandi ári. Starfshópurinn telur því ljóst, að Þjóðkirkjan muni með sama áframhaldi neyðast til að leggja niður mikilvægan hluta af kjarnastarfsemi sinni á allra næstu árum til að forða því að söfnuðirnir í heild komist í þrot. Enda eru þess, eins og áður sagði, jafnvel dæmi að einstakar sóknir séu þegar komnar í þrot.
Staðan er því gafalvarleg, og enn alvarlegri verður hún þegar að því er gætt, að innheimta sóknargjaldanna hefur ekkert lækkað á þessu tímabili, heldur þvert á móti hækkað!
Það sem hinsvegar hefur gerst er það, að ríkið hefur sem innheimtumaður haldið eftir sífellt stærri hluta sóknargjaldsins, sem þó er í raun ekkert annað en félagsgjald safnaðarmeðlimanna, en ekki fjárveiting á fjárlögum eins og sumir virðast hafa misskilið.
Í þessu sambandi skal það rifjað upp, að þegar undirritaður hóf störf sem sóknarprestur í Vík í Mýrdal árið 1982 tíðkaðist það enn, að gjaldkeri sóknarnefndar gekk fyrir hvers manns dyr til að innheimta sóknargjaldið. Ég gekkst þess vegna fljótlega fyrir því að semja við sýslumanninn, sem á þeim tíma var innheimtumaður opinberra gjalda, um að hann annaðist þessa innheimtu svipað og gjaldheimtan í Reykjavík gerði þá fyrir söfnuðina í höfuðborginni. Á þessum tíma vissu allir hverjum þessar tekjur tilheyrðu.
Þegar staðgreiðsla skatta var tekin upp vildi ríkisvaldið útrýma öllum “nefsköttum”. Því var kirkjunni og öðrum trúfélögum gert það tilboð, að ríkið skyldi taka að sér að innheimta og síðan skila sóknargjöldum til réttra aðila, sem tiltekið hlutfall af tekjuskatti. Var það fyrirkomulag síðan fest í lög með gildandi lögum um sóknargjöld o.fl. nr. 91/1987.
Í greinargerð með frumvarpi til þeirra laga segir, að það meginsjónarmið hafi verið haft við tillögugerðina, að trúfélögin haldi tekjustofnum sínum óskertum, miðað við það sem þau hafi áður haft. Jafnframt sé mikilvægt, að reglur sem settar verði tryggi stöðugleika á tekjustofnum þeirra. Þá segir í greinargerðinni, að kostir þeirrar leiðar, sem valin var við að reikna út og skipta umræddum gjöldum, séu einkum þeir, að hún sé einföld í framkvæmd, hún tryggi til frambúðar stöðugleika á umræddum tekjustofnum og fylgi tekjubreytingum. Þetta auðveldi trúfélögunum að áætla tekjur sínar og byggja fjárhagsáætlanir á þeim.
Nú blasir hinsvegar við, að við þetta hefur ekki verið staðið, heldur allir samningar brotnir og loforð svikin. Staðreyndin er sú, að skil ríkisins á innheimtum sóknargjöldum hafa verið skorinn þannig niður, að ríkið stendur trúfélögunum aðeins skil á tæplega tveimur þriðju þeirra sóknargjalda sem innheimt eru. Afgangurinn er látinn renna í ríkissjóð. Verður það að teljast nokkuð rausnarleg innheimtuþóknun, svo ekki sé fastar að orði kveðið. Sumir vildu jafnvel taka sér í munn mun sterkari orð um þetta framferði og halda því fram, að farið hafi verið ófrjálsri hendi um sjóði trúfélaganna. Hlýtur það því að vera skýlaus krafa þeirra, að sú skerðing, sem orðin er, verði leiðrétt. Því vart verður því trúað, að stjórnvöld ætli sér í alvöru að leggja starfsemi trúfélaganna í rúst eins og nú virðist stefna í!
