Yfirstandandi árs verður lengi minnst sem biskupaársins mikla. Kjör til vígslubiskups í Skálholti stóð yfir allan bjargræðistímann. Í upphafi nýafstaðiðs kirkjuþings lýsti biskup Íslands því yfir að hann láti af embætti er skipunartími hans rennur út. Í lok þingsins tilkynnti vígslubiskup á Hólum svo um starfslok sín. Á einu ári — frá síðsumri 2011 til síðsumars 2012 — verður því endurnýjun í öllum þremur biskupsembættunum. Það er svo óreynt hvort það verður til heilla fyrir þjóðkirkjuna, hnekkis eða hvort það skipti ef til vill ekki máli. Tvennar biskupskosningar svo til samtímis skapa þó óhjákvæmilega álag í kirkjunni.

Umræðu er þörf

Nú er áríðandi að umræðan hefjist sem allra fyrst. Þar er auðvitað ekki átt við umræðu um vænlega arftaka eða biskupskandídata heldur hlutverk biskupsins í kirkjunni, stöðu hans eða hennar í samfélaginu og þær áherslur sem ríkja eiga við val á biskupum. Ugglaust hefur fólk rætt slík mál sín á milli í aðdraganda nýafstaðiðs vígslubiskupskjörs. Það var á hinn bóginn veikleikamerkin að engin opin „prinsípsumræða“ fór þá fram. Hvers vegna í ósköpunum viljum við Íslendingar alltaf frekar ræða um persónur en „prinsíp“?

Áður en átakalínur taka að myndast milli einstaklinga, áður en biskupunum, hrókunum, peðunum og öllum hinum taflmönnunum verður stillt upp á borðið, verður að taka afstöðu til fjölmargra álitamála.

Andlegur leiðtogi eða framkvæmdastjóri?

Nú eins og löngum er embætti biskups æði víðfeðmt og hefur í sér fólgna bæði andlega og veraldlega vídd þó vissulega hangi þær saman. Oft hefur verið á það bent að létta þurfi ýmsum „framkvæmdastjórahlutverkum“ af biskupi og fela þau öðrum. Nú síðast hefur Ríkisendurskoðun spunnið þennan þráð og bent á að biskupi séu falin of umfangsmikil stjórnunarstörf m.a. þar sem hann sé forseti kirkjuráðs.

Það kjör sem nú stendur fyrir dyrum fer vissulega fram samkvæmt gildandi þjóðkirkjulögum. Því þurfa kjörmenn og raunar kirkjan í heild að marka sér stefnu um hvort kjósa skuli framkvæmdastjóra eða andlegan leiðtoga. Ólíklegt er að einstaklingur finnist sem er jafnvígur í báðum hlutverkunum ekki síst vegna þeirra fjölmörgu verkefna sem áður voru unnin í ráðuneyti kirkjumála en hvíla nú á herðum biskups og starfsfólks í hinum veraldlega geira Biskupsstofu. Þegar val stendur á milli andlegs leiðtoga og framkvæmdastjóra vakna spurningar á borð við: Hvort viljum við að sé aðalstarf eða forgangsverkefni biskups? Hvort teljum við æskilegra að hann leiti sér „staðgengils“ á hinu andlega eða veraldlega sviði? Á hvoru sviðinu viljum við að styrkleikar biskupsins sjálfs liggi? Val á einstaklingi í embættið veltur á svörum við slíkum spurningum.

Prestur prestanna eða eitthvað meira?

Oft heyrist sagt að biskup sé „prestur prestanna“ sem hljómar líkt og bergmál af einum af mörgum titlum páfa: Servus Servorum Dei. Þetta er auðvitað satt og rétt. Biskup á m.a. að vera prestur og sálusorgari prestanna — og nú auðvitað djáknanna líka.

Með þessu er þó alls ekki sagt að biskup eigi aðeins að gegna þessu innhverfa hlutverki í kirkjunni. Hann er biskup allrar kirkjunnar eins og embættistitill hans ber með sér, þ.e. biskup Íslands.

Auk allra þeirra hlutverka sem biskup gegnir í innra lífi kirkjunnar er hann jafnframt fulltrúi hennar út á við. Hann er því sá sem öðrum fremur túlkar afstöðu kirkjunnar í ýmsum málum í samtali hennar við samfélagið. Það er þess vegna sem þjóðin hlustar á og ræðir um orð biskups t.d. á helgum og hátíðum. Með þessu er ekki sagt að kirkja okkar eigi að vera einhver biskupakirkja. Rödd biskups lætur samt hærra í eyrum fólks en annarra þjóna kirkjunnar.

Áður en gengið er til atkvæða þarf því að ákveða hvort sé mikilvægara að velja „prest prestanna“ eða biskup þjóðarinnar. Í framhaldi af því mætti velta upp spurningunni: Hvort hlutverkið er eðlilegra að vígslubiskuparnir taki yfir í vaxandi mæli? Ætli það hljóti ekki að vera prestshlutverkið meðal hinna vígðu?

Jafnréttisvinkillinn

Eins og nú er í pottinn búið yrði það fullkomlega óásættanlegt fyrir kirkjuna verði kona ekki kjörinn til biskups í þeirri miklu kosningalotu sem nú er hafin. Helst þurfa þær að verða tvær og mikilvægara er að kona verði kjörin biskup en vígslubiskup.

Jafnrétti er mannréttindamál og þar á þjóðkirkjan að fara fyrir öðrum. Það verður tæplega um hana sagt nú. Þá er þess að gæta að frá 1998 hefur þjóðkirkjan búið að jafnréttisstefnu þar sem eitt af markmiðunum er „að stuðla að jafnri stöðu kvenna og karla í stjórnunar- og áhrifastöðum“. Þetta má ekki gleymast á biskupaárinu mikla.

Hvers eðlis er kosningarétturinn?

Sá sem þetta ritar hefur þráfaldlega bent á að kosnigaréttur í biskupskosningum er annars eðlis en þegar um alþingis- eða sveitarstjórnarkosningar er að ræða. Í síðari tilvikunum hafa allir landsmenn yfir ákveðnum aldri kosningarrétt. Í biskupskjöri kýs enginn nema sá sem valinn hefur verið til ákveðinnar launaðrar eða ólaunaðrar trúnaðarstöðu í kirkjunni. Fáeinir kjörmenn kjósa því fyrir hönd alls þorra þjóðkirkjufólks.

Af þessum sökum er full ástæða til að velta fyrir sér hvernig fara beri með atkvæðisrétt sinn. Er kjörmaðurinn aðeins bundinn af samvisku sinni — eða smekk — eins og í venjulegum lýðræðislegum kosningum? Eða ber honum eða henni að leggja heildarstefnu kirkjunnar til grundvallar við val sitt? Og hvaða afleiðingar hefur það þá t.d. þegar um jafnréttisstefnuna er að ræða?