Aðskilnaður ríkis og kirkju er áleitið álitamál sem mörgum virðist ástæða til að leitt verði til lykta í náinni framtíð. Afstaða fólks ræðst af fjölmörgum þáttum og átakalínur liggja ekki alfarið milli þeirra sem taka virkan þátt í starfi kirkjunnar og hinna sem ekki gera það. Hver er afstaða kirkjufólks?

Ljóst er þó að meiri varfærni — eða íhaldssemi — gætir í þessu efni í röðum virks þjóðkirkjufólks en almennings í landinu.

Í nýlegri könnun sem gerð var meðal ýmissa er gegna launuðum eða ólaunuðum trúnaðarstörfum í þjóðkirkjunni kusu t.a.m. um 70 % að halda í 62. gr. stjórnarskrárinnar. Tæp 45 % lýstu sig þó sammála því að 19. gr. í frumvarpi Stjórnlagaráðs nái fram að ganga en hún felur í sér mun óljósari útfærslu á þjóðkirkjuskipan. Niðurstaðan virðist sú að betri sé einhver kirkjuskipan en engin.

Heil 80 % vilja að þjóðkirkjan njóti sérstöðu sinnar vegna sögulegs og menningarlegs hlutverks hennar í aldanna rás. Ekki var gefinn kostur á að taka afstöðu til annarra og nútímalegri röksemda. Verður að líta á það sem mistök. Nú á tímum verður að styðja þjóðkirkjuskipanina rökum sem horfa fremur til framtíðar og fortíðar.

Um 2/3 hlutar svarenda taldi að breytingar á sambandi ríkis og kirkju mundi hafa áhrif á starf kirkjunnar. Spurt var sérstaklega hvort fólk teldi að starf kirkjunnar á höfuðborgarsvæðinu mundi veikjast eða styrkjast. Svörin dreifðust nokkuð líkt. 1/3 áleit að störf safnaða í landinu almennt mundu veikjast og álíka stór hópur að stjórnsýsla kirkjunnar muni veikjast en helmingur taldi að starfsmönnum mundi fækka. Öll sem svöruðu töldu þó að starf kirkjunnar yrði áfram með svipuðu móti og nú. — Aðskilnaður ríkis og kirkju birtist þjóðkirkjufólki því ekki sem ógn. Tæpur helmingur taldi enda að þjóðkirkjan ætti að beita sér fyrir breytingum á sambandi ríkis og kirkju. Það þarf þó alls ekki að þýða aðskilnað heldur breytingu innan núgildandi fyrirkomulags.

Ógnar frelsið?

Við núverandi skipan nýtur þjóðkirkjan umtalsverðs sjálfstæðis og sjálfsstjórnar. Hún er þó ekki sjálfráð (autonom). Hún hefur þegið núverandi sjálfstæði sitt úr hendi Alþingis sem getur skert það að nýju. Jafnvel við núverandi aðstæður nær löggjafarvald þess langt inn í innri málefni þjóðkirkjunnar. Í lýðræðislegu, veraldlegu, fjölhyggjusamfélagi geta komið upp þær aðstæður að þessi staða þjóðkirkjunnar reynist henni fjötur um fót.

Út frá þessu ákveðna sjónarhorni er vandséð að aðskilnaður ríkis og kirkju geti skaðað kirkjuna. Sjálfræði kirkju getur vart haft áhrif til annars en eflingar. — Nema hún vantreysti stjórnkerfi sínu, forystuliði eða líði af vanmetakennd.

Er menningarlegri og félagslegri stöðu ógnað?

Eins og að ofan getur telja margir að þjóðkirkjan eigi að njóta sérstöðu vegna sögulegs og menningarlegs hlutverks síns í aldanna rás. Að svo miklu leyti sem um sögulegt hlutverk kirkjunnar er að ræða verður því ekki breytt úr þessu. Vonandi fær kirkjan notið sögu sinnar áfram ef ekki í sambandi við ríkisvaldið þá a.m.k í samlífi sínu við þjóðina.

Menningarleg hlutverk kirkjunnar eru aftur á móti margþætt í samtímanum burtséð frá sögunni. Sama máli gegnir um félagsleg hlutverk hennar. Þjókirkjan þéttir t.a.m. vef velferðarkerfisins til mikilla muna ekki síst í dreifðum byggðum þar sem félagsleg þjónusta er oft takmörkuð. Kirkjan gegnir þessum hlutverkum ekki fyrst og fremst vegna stjórnarskrár- eða lögbundinnar stöðu sinnar heldur vegna þess að hún er þjónandi kirkja Krists. Þjónusta hennar stendur öllum til boða.

Trúverðugleiki kirkjunnar í félagslegum og menningarlegum efnum ræðst ekki af tengslum hennar við ríkisvaldið. Hann veltur alfarið á lífi og stafi kirkjunnar: Er hún köllun sinni trú? Er hún biðjandi, boðandi og þjónandi kirkja? Nær hún eyrum fólks? Veitir hún friði, gleði, farsæld og heillum inn í líf fólksins í landinu — einstaklinganna og samfélagsins í heild? Sé svo er aðskilnaður ekki ógn.

Aðskilnaður fjárhagsleg ógn?

Aðskilnaður ríkis og kirkju hefur lengi verið í umræðu hér á landi. Oft heyrðist sú rödd að slík breyting mundi lama starf kirkjunnar og leggja fjáhag hennar í rúst. Aðrir bentu þá á að slík afstaða væri einhver stærsta gjaldþrotayfirlýsing sem hægt væri að gefa út fyrir kirkjunnar hönd. Þeir sem óttuðust hrun teldu með öðrum orðum að almenningur tilheyrið kirkjunni aðeins af lagaskyldu.— Sem betur fer lítur kirkjufólk ekki svo á nú á dögum eins og fram kom í könnuninni sem vitnað var í hér að framan.

Aðskilnaður ríkis og kirkju verður að fela í sér að kirkjan verði fjárhagslega sjálfstæð, fjár síns ráðandi og ábyrg fyrir rekstri sínum. Þegar hefur verið gengið langt í þessa átt.

Á 20. öld færðist forræði yfir fornum kirkjueignum frá kirkjunni yfir til ríkisvaldsins. Síðar fór eignarhaldið að mestu leyti sömu leið. Í staðinn var gerður tvíhliða samningur milli ríkis og kirkju um launagreiðslur til tiltekins fjölda starfsfólks á Biskupsstofu, presta, prófasta og biskupa. Þessi þáttur fjárhagstengslanna er því með öllu óháður þjóðkirkjuskipaninni.

Annar fjárhagsþáttur sem tengir ríki og kirkju eru sóknargjöld sem ríkisvaldið innheimtir fyrir þjóðkirkjuna, sem og allar aðrar skráðar kirkjur og trúfélög í landinu. Þessi innheimta félagsgjaldanna er óháð kirkjuskipaninni. Kirkjur og trúfélög þurfa þó að geta ráðið því sjálf hver upphæð gjaldanna skuli vera.

Þá má á það benda að kirkjur víða um lönd gegna ýmsum hlutverkum í samfélaginu sem ekki lýtur beint að boðunarstarfi þeirra eða þröngu hlutverki þeirra sem kirkna. Víða eru gerðir samningar um greiðslur fyrir veitta þjónustu. Algengasta dæmið um slíka samninga kveða á um greiðslur fyrir varðveislu menningarminja. Skoða þyrfti starf þjóðkirkjunnar út frá þessu sjónarhorni og gera í framhaldinu samninga um verkaskipti og skiptingu kostnaðar.

Loks getur ríkisvaldið stutt starf kirkna og trúfélaga m.a. með fjárframlögum líkt og hið opinbera styður ýmis félög, samtök og hreyfingar sem til heilla horfa í samfélaginu. Eftir aðskilnað hlýtur þjóðkirkjan þó að sitja við sama borð og önnur skráð trú- og lífsskoðunarfélög í þessu efni. Í ljósi þessa er ljóst að aðskilnaður ríkis og kirkju þarf ekki að ógna fjárhag kirkjunnar.

Siðfræði aðskilnaðar

Við hugsanlegan aðskilnað ríkis og þjóðkirkju er mikilvægt að fram fari samtal, samningar og stefnumörkun um skilnaðarkjörin, þ.e. með hvaða hætti löngu sambandi ríkis og kirkju verður slitið með ábyrgum hætti.

Ríki getur t.a.m. aldrei hlutast til um aðskilnað af sparnaðarástæðum einum saman. Í siðuðu samélagi má aðskilnaður heldur ekki verða til að raska starfi þess trúfélags eða kirkju sem í hlut á til mikilla muna. Síst eftir nýafstaðna eignatilfærslu á borð við þá sem hér varð undir lok liðinnar aldar.

Að sínu leyti þarf kirkja í aðskilnaðarfreli að fara yfir rekstur sinn og starfsfyrirkomulag, vega og meta tekjur og útgjöld, hagræða ef verða má og færa til fjármuni þannig að hver króna nýtist til lifandi starfs.

Umfram allt þarf kirkjan að vera meðvituð um að aðskilnaður felur í sér óskorað sjálfræði. Í því felst ábyrð og ögrun en tæpast ógn.