Inngangur

Með frumvarpi til laga um réttarstöðu samkynhneigðra er samkynhneigðum pörum veittur réttur sambærilegur á við rétt fólks í hjónabandi eða sambúð. Mjög mikil sátt ríkir um það meðal Íslendinga að réttarstaða samkynhneigðra skuli leiðrétt að þessu leyti. Á hinn bóginn er ekki einhugur um hvort sambúð fólks af sama kyni geti kallast hjónaband eða hjúskapur og hjónaband sé þá skýrgreint kynlaust eða kynhlutlaust. Að auki deila menn um hvort prestar eigi að koma að stofnun slíks sambands sem vígslumenn. Um hvorugt þetta atriði ríkir sátt í röðum kirkjunnar manna, hvorki meðal leikra né lærðra og nær ágreiningurinn út fyrir raðir þjóðkirkjuþegna.

Kristinn hjónabandsskilningur

Hugtökin hjúskapur og hjónaband hafa hingað til verið notuð um sambúð karls og konu og nær sú orðanotkun langt út fyrir hinn kristna heim og virðast öll lög og hefðir meðal manna hníga í eina átt að þessu leyti. Svo litið sé á kristindóminn þá virðast biblíuleg rök vera eindregin og sömuleiðis rök kirkjulegrar hefðar. Það sem hefur mótað þennan skilning kristindómsins er frásögn 1. Mósebókar af sköpun mannsins, karls og konu, þar sem segir:

Og Guð skapaði manninn eftir sinni mynd, hann skapaði hann eftir Guðs mynd, hann skapaði þau karl og konu. Og Guð blessaði þau og Guð sagði við þau: „Verið frjósöm og margfaldist og uppfyllið jörðina ...“ (1Mós 1.27-28a)

Út úr þessum vitnisburði hafa kristnir menn lesið í fyrsta lagi að sérhver einstaklingur sé skapaður í mynd Guðs, í öðru lagi að skipting mannlífsins í karllegt og kvenlegt sé hluti þess að vera skapaður í Guðs mynd og loks að samlíf karls og konu sé eðlilegt líf skapaðrar tilveru og ekki afleiðing syndafallsins. Biblíulegur átrúnaður, bæði gyðinglegur og kristinn, hefur í samræmi við það lagt áherslu á gildi hverrar persónu og sömuleiðis litið samskipti kynjanna jákvæðum augum.

Mök fólks af sama kyni eru hins vegar litin neikvæðum augum í Biblíunni bæði Gamla og Nýja testamentinu. Á því kunna að vera menningarsögulegar skýringar, m.a. þær að á því menningarsvæði þar sem Biblían mótaðist var kynlíf í ýmiss konar mynd snar þáttur í ýmsum trúarathöfnum og voru í þeim athöfnum oft notuð börn, bæði stúlkur og drengir. Spámenn Gamla testamentisins fordæmdu þess háttar guðsdýrkun og mótmæltu því að Guði verði þjónað með kynlífsathöfnum. Þeir staðir í Nýja testamentinu sem fordæma mök fólks af sama kyni kunna að standa í sambandi við hliðstæð atriði því að á dögum frumkirkjunnar var það nokkur tíska í Rómarveldi að fólk iðkaði kynlíf með samkynja einstaklingum. Einkum var þetta áberandi meðal heimspekinga og annarra menntamanna. Grískir heimspekingar voru mjög uppteknir af því að menntamenn ættu að temja ástríður sínar og lifa lífi í hófsemi og sjálfsafneitun. Að temja ástríðurnar er hins vegar ekki létt eins og dæmin sanna og þá var því oft haldið fram að gætu menn ekki tamið ástríður sínar ættu þeir fremur að fá þeim útrás með körlum (jafnvel drengjum) en konum. Kristnir kirkjufeður voru margir hverjir vel menntaðir heimspekingar og tóku hina heimspekilegu afstöðu til ástríðna í arf og fannst hún vera í samhljóman við lögmál Biblíunnar. Því hertu kirkjufeðurnir mjög á kröfunni um hreinlífi og sjálfsafneitun og hvöttu menn til að halda algerlega aftur af kynhvöt sinni með meinlætum. Þeir kölluðu kristindóminn oft hina sönnu heimspeki – vera philosophia – því að þeir álitu að fyrir utan það að vera hin sanna lífssýn þá veitti trúin mönnum vopn í baráttunni við ástríðurnar. Einlífi varð því hugsjón manna á dögum fornkirkjunnar og álitið göfugri lifnaður en hjónaband.

Samt sem áður missti kirkjan aldrei sjónar af því að hjónabandið væri meðal góðra gjafa skaparans sem með því viðhéldi sköpun sinni. Á miðöldum fór kirkjan í Vestur-Evrópu að kenna að hjónabandið væri sakramenti og hefur rómversk-kaþólska kirkjan haldið í þann skilning. Rómverska kirkjan skilgreinir hjónabandssakramentið þannig að hjónaband sé sáttmáli milli karls og konu sem byggist á samsinni beggja og sem þau staðfesta frammi fyrir presti og tveim vottum. Grunnur hjónabandsins er sagður vera skipun Drottins í sköpuninni og vegna þess er hjónaband algild skipan meðal allra manna. Fyrir kristna menn á Kristur að hafa hafið hjónabandið til sakramentis í því skyni að gefa fólki náð til að rækja skyldur hjónabandsins. Ein afleiðing þess að miðaldakirkjan hóf hjónabandið til sakramentis var að lög og reglur um hjónabandið voru látin falla undir kirkjuleg yfirvöld og sifjalöggjöf álitinn hluti kirkjuréttarins. Og það ber að ítreka að það er ekki athöfnin hjónavígsla sem er sakramenti að rómverskum-kaþólskum skilningi heldur er það hjónabandið eða lífssamband hjónanna sjálft sem er sakramenti.

Lúther hafnaði því að hjónabandið væri sakramenti og taldi að það væri skikkan skaparans og veraldleg stofnun. Með því átti Lúther fyrst og fremst við að sifjarétturinn væri á valdsviði veraldlegra yfirvalda og gætu sifjalög þess vegna verið mismunandi frá einu landi til annars. Um leið ítrekaði hann að sem skipan sett af Guði með sköpuninni væri hjónaband karls og konu heilög stofnun og bæri ríkisvaldinu að virða það sem slíkt. Hann lagði þó ekki til að hróflað væri við þeirri skipan að prestar væru áfram vottar að stofnun hjónabands og mótaði sjálfur form fyrir hjónavígslu sem hér var notað lítið breytt frá því á 16. öld og fram á upphaf 20. aldar. Kirkjuskipanin eða Ordinansían frá 1537 segir um það á þessa leið:

Með ektapersónur hjúskaparins vegna hafa Guðs orðs þjenarar ekki að gjöra, nema það sem viðvíkur þeirra samtenging og að hugsvala þeirra sorgmæddar samviskur en allt annað heyrir til veraldlegrar valdstjórnar.

Þarna er átt við það að prestar skuli einungis standa sem vottar að þeim gerningi sem stofnun hjúskapar er og flytja hjónunum orð Guðs og biðja fyrir þeim og ásetningi þeirra. Samtenging hjóna er þannig í senn embættisskylda prests sem trúnaðarmanns ríkisvaldsins og sálgæsluhlutverk hans. Á síðari tímum hefur reyndar hugtakið sálgæsla verið sjúkdómavætt og litið á það öðru fremur sem eins konar áfallahjálp fyrir fólk sem hefur lent í einhverjum skelfilegum aðstæðum. Svo er ekki að kristnum guðfræðilegum skilningi heldur er sálgæsla prests að biðja fyrir fólki, uppörva það, styrkja og blessa.

Biblíuleg og náttúruréttarrök

Það hefur verið almenn samstaða meðal kristinna manna fram á þennan dag að hjónaband sé samband karls og konu og hafa kristnir menn byggt þá kenningu á biblíulegum og náttúruréttarlegum rökum. Lengstum hafa kristnir menn álitið að hjónaband karls og konu væri eina gilda samband kynjanna og hvers konar kynferðislegar athafnir utan hjónabands væru syndsamlegar (sbr. orðatiltækið „að lifa í synd“). Rökin út frá Biblíunni eru áðurnefnd skipun Drottins til mannsins, karls og konu, að vera frjósöm og margfaldast. Náttúruréttarrökin eru þau að mök karls og konu leiði til getnaðar nema einhverjar hindranir komi í veg fyrir það. Annars konar kynmök hafa verið álitin ónáttúruleg þar eð þau geti ekki haft eðlilegar eða náttúrulegar afleiðingar í getnaði. Það er á þeim grundvelli að rómversk-kaþólska kirkjan kennir að hindranir gegn getnaði verði að vera náttúrulegar en ekki gerðar af manna völdum og bannar þ.a.l. getnaðarvarnir.

Mótmælendakirkjur hafa flestar frjálslyndari afstöðu til t.d. getnaðarvarna. Deildar meiningar hafa verið um kynlíf utan hjónabands þó að áhersla kennimanna hafi jafnan verið sú að kynlíf og ábyrgð fari saman. Í því sambandi má minna á skýringu Lúthers á 6. boðorðinu þar sem segir að boðorðið sé fyrst og fremst hvatning til okkar um að lifa „hreinlega og siðlega í orðum og verkum og sérhver hjón elski og virði hvort annað.” Ýmsar rannsóknir á sálar- og félagslífi mannsins hafa leitt til nýrrar þekkingar í sambandi við kynverund mannsins sem hefur knúið kristið fólk til þess að endurskoða sitthvað í því sem áður fyrr var talinn sannleikur í sambandi við kynlíf og samlíf fólks. Þarna hafa guðfræðingar og kennimenn viljað vera opnir um leið og bent hefur verið á ákveðnar hættur sem s.k. kynlífsbylting hefur leitt af sér svo sem í sambandi við klámvæðingu. Í því efni hefur kristið fólk og fólk annarra lífsskoðana bundið bandalag.

Sambönd samkynhneigðra

Íslenskt samfélag hefur viðurkennt samkynhneigð og heimilar samkynhneigðum að vera í sambúð og nefnist það „staðfest samvist“ í lögum frá 1996. Með því náðu samkynhneigðir mikilsverðri réttarbót. Verði fyrirliggjandi frumvarp um réttarstöðu samkynhneigðra að lögum verður staða þeirra enn bætt.

Þjóðkirkjan hefur tekið málefnum samkynhneigðra vel og stutt réttarbætur þeim til handa þó að skoðanir einstakra manna bæði í hópi leikra og lærðra hafi verið skiptar. Meginvandinn snertir hvort sambúð samkynhneigðra geti kallast hjónaband og hvort prestar geti komið að stofnun samvistar þeirra sem vígslumenn.

Eins og áður greindi hefur kirkjan litið neikvætt á mök fólks af sama kyni og beitt í því sambandi fyrir sig bæði biblíulegum og náttúrlagalegum rökum. Þeim ritningarstöðum sem fordæma að karlar leggist með körlum og konur með konum hefur lengst af verið beint gegn fólki er hneigðist að einstaklingum sama kyns og margir kristnir menn túlka þá ritningarstaði enn þann dag í dag þannig að þarna sé verið að fordæma fyrirbærið samkynhneigð sem slíkt. Aðrir vilja túlka þá staði með öðrum hætti og telja að þeir standi í ákveðnu menningarlegu og trúarlegu samhengi og beri að skilja þá út frá því. Til viðbótar vitna þeir í niðurstöður ákveðinna nútímarannsókna á sálar- og félagslífi fólks sem hafa gefið í skyn að samkynhneigð geti verið sumu fólki eðlileg. Þessi tvenn andstæðu sjónarmið valda því að uppi eru gagnstæðar skoðanir meðal kristinna manna. Sumir halda fram að sé fólk samkynhneigt og ráði ekki við hneigð sína eigi það að halda aftur af sér og lifa einlífi. Aðrir vilja koma til móts við samkynhneigt fólk og samþykkja að það lifi saman í sambúð enda sé því samkynhneigð eðlileg. Þarna takast m.ö.o. á tvö gagnstæð sjónarmið til Biblíunnar og hefðarinnar.

Hjónavígsla

Orðið hjónavígsla er gamalt í málinu og hefur verið notað frá því á miðöldum um það er karl og kona eru gefin saman í hjónaband. Að baki kirkjulegum orðum og hugtökum á íslensku liggja latnesk orð. Sé skyggnst til latínunnar, þá verður fyrir að íslenska orðið vígsla er notað sem þýðing á a.m.k. þrem latneskum orðum sem eru ordinatio, consecratio og benedictio. Ordinatio á við um prestsvígslu, consecratio (helgun) hefur verið notað um kirkjuvígslu og benedictio (blessun) um hjónavígslu. Um hjónavígslu var stundum notað orðið coniugatio sem þýðir tenging. Í þessari orðanotkun fylgja Íslendingar öðrum Norðurlandaþjóðum sem eins og við hafa notað orðið vígsla sem þýðingu á mismunandi latneskum orðum. Síðar var orðið vígsla líka notað í veraldlegri merkingu eins og þegar farið var að tala um brúarvígslu og vígslu skóla um það er brýr eða skólar voru tekin í notkun. Þegar það var heimilað að fólk gæti gifst borgaralega, var sú athöfn líka nefnd hjónavígsla og viðkomandi embættismaður nefndur vígslumaður. Gissur Einarsson þýddi Kirkjuskipanina eða Ordinansíuna úr latínu um 1540 og þá þýddi hann kaflaheitið um hjónabandið orðrétt eftir latínunni og nefnir kaflann: „Hversu að fólk skal samtengja með hjúskaparbandi.“ (Á latínu: „Ritus conjugendi matrimonialiter.“) Yngri þýðing Kirkjuskipanarinnar segir á hinn bóginn: „Um hjónabandið, hvernig hjón skulu saman vígjast“ og styðst þar annaðhvort við málhefð eða fylgir dönsku þýðingunni sem notar sögnina vie í sama kafla.

Þegar hjón eru gefin saman í kirkju er það samband sem hjónin sjálf hafa stofnað til og einsetja sér að halda staðfest í votta viðurvist og blessað. Að því loknu er beðið fyrir þeim ásetningi hjónanna að lifa saman í hjónabandi. Samband hjónanna – hjónabandið – byggist á þeirra eigin samsinni og ásetningi.

Sama gildir um önnur sambúðarform. Þau byggjast á samsinni þeirra sem ætla sér að lifa saman.

Við fyrstu sýn virðist vera auðvelt að segja að málið sé leyst og enginn vandi sé að gifta samkynhneigð pör til jafns á við hjón. En málið á sér fleiri hliðar. Samband karls og konu er sérstakt og sinnar tegundar og er byggt inn í sjálft sköpunarferlið. Frá fornu fari hefur kirkjan kennt að Guð viðhaldi sköpun sinni á óbeinan hátt með þeim aðferðum sem skapaðar verur hafa til að fjölga sér. Hjá manninum er það ást karls og konu sem leiðir til þess að barn verður til. Ást fólks af sama kyni getur ekki leitt til þess. Gagnkynhneigt fólk getur komið í veg fyrir getnað með ýmsum aðferðum. Eins eru til hjón sem ekki geta eignast börn. Þau eiga þess kost að ættleiða börn og á síðari árum hefur tæknifrjóvgun komið til sögunnar sem kostur fyrir hjón sem ekki geta eignast barn með venjubundnum, náttúrulegum hætti.

Samkynhneigð pör geta ekki eignast barn með sama hætti og karl og kona og verða að grípa til ættleiðingar eða tæknifrjóvgunar. Með þessu er ekki sagt að ættleiðing eða tæknifrjóvgun sé óeðlilegur háttur á barneignum heldur er þar um að ræða hátt sem menn hafa sett bæði með því að hafa skapað lagaleg og félagsleg skilyrði og með því að tæknigeta mannsins leyfir. Andstæðurnar eru því ekki eðlilegt – óeðlilegt heldur náttúrulegt og tæknilegt. Kirkjan getur tæplega sett sig upp á móti því að samkynhneigð pör ættleiði börn og samkynhneigðar konur gangist undir tæknifrjóvgun. Um það á að vera hægt að setja lög sem þá jafnframt taka mið af velferð barnanna. Það er heldur ekki hægt að horfa framhjá því að aðstæður barna í íslensku samfélagi nútímans eru mjög mismunandi og fjölskyldumynstur orðið margbrotið. Það er meginregla (prinsíp) að best sé barni og því eðlilegast að alast upp hjá föður og móður eða í sambandi þar sem karllegt og kvenlegt kemur saman. Þar með er ekki sagt að annars konar uppeldi sé nauðsynlega óeðlilegt eða óhollt.

Niðurlag

Kristin hefð gengur út frá því að blessun hjónabands eða hjónavígsla sé blessun á sambandi karls og konu þar eð það samband sé liður í áframhaldandi sköpun Guðs. Í sambandi sínu eru karl og kona samverkamenn Guðs við að viðhalda mannkyni. Löggjöf um hjónaband er ekki síst sett til þess að tryggja börnum rétt og lífsviðurværi. Samband samkynhneigðra getur ekki leitt til barnsgetnaðar og á því ekki að skilgreina sem hjónaband. Þar eð reikna má með að samkynhneigð sé sumu fólki eðlileg eins og sumar nútímarannsóknir hafa leitt rök að, þá er sjálfsagt að samfélagið komi til móts við það fólk. Það ætti hins vegar að vera óþarfi að nefna slíka sambúð hjónaband heldur finna annað hugtak. „Staðfest samvist“ hefur verið notað hér á landi og er það þýðing á norrænu hugtaki sem á sænsku er „registrerat partnerskap.“ Ef þetta hugtak þykir ekki nógu gott verður að finna þessu sambandi nýtt heiti. Ef sambúð samkynhneigðra yrði með lögum á Íslandi skilgreind sem hjónaband mundu íslensk lög ganga út frá því að hjónaband sé kynhlutlaus stofnun. Sú breyting væri mjög róttæk og engin nágrannaþjóða okkar hefur stigið það skref eins þótt þær hafi – í misjöfnum mæli þó – stigið veigamikil skref í þá átt að jafna réttarstöðu hjóna og para af sama kyni.