Um hjónabandið

Lagt hefur verið fram frumvarp ríkisstjórnarinnar um tilteknar réttarbætur til handa samkynhneigðum: Frumvarp til laga um breytingu á lagaákvæðum er varða réttarstöðu samkynhneigðra, sambúð, ættleiðingar,tæknifrjóvgun. Lagt fyrir Alþingi á 132. löggjafarþingi 2005–2006. Fyrsta umræða fór fram hinn 22. nóv. sl.

Þar kom fram í máli Guðrúnar Ögmundsdóttur að breyta þyrfti 2. og 7. grein hjúskaparlaganna þannig að ekki verði þar lengur talað um mann og konu (eins og hún sagði) heldur einstaklinga.

Ef þetta verður sett fram sem breytingartillaga við 2.gr. og 7.gr. hjúskaparlaga nr. 31 / 1993 verður ekki lengur tekið tekið fram í lögum að hjón séu karl og kona, heldur einstaklingar af ótilgreindu kyni.

Upphaf hjúskaparlaganna og 1. grein þeirra hljóðar nú svo: I. kafli. Efnissvið laganna og almenn ákvæði. A. Gildissvið laganna. 1. gr. Lög þessi gilda um hjúskap karls og konu. Þau taka ekki til óvígðrar sambúðar. Eftir breytingu myndi greinin hljóða svo: 1. gr. Lög þessi gilda um hjúskap einstaklinga. Þau taka ekki til óvígðrar sambúðar.

Upphaf annars kafla laganna með 7.greininni hljóðar nú sem hér segir: II. kafli. Hjónavígsluskilyrði. A. Aldur hjónaefna. 7. gr. Karl og kona mega stofna til hjúskapar þegar þau hafa náð 18 ára aldri. Dóms- og kirkjumálaráðuneytið getur veitt yngra fólki leyfi til að ganga í hjúskap, [enda liggi fyrir afstaða forsjárforeldra til hjúskaparstofnunarinnar].

Eftir breytingu myndi greinin hljóða svo: 7. gr. Einstaklingar mega stofna til hjúskapar þegar þeir hafa náð 18 ára aldri. Dóms- og kirkjumálaráðuneytið getur veitt yngra fólki leyfi til að ganga í hjúskap, [enda liggi fyrir afstaða forsjárforeldra til hjúskaparstofnunarinnar].

Í þessu samhengi er nauðsynlegt að varpa upp nokkrum spurningum og athugasemdum um það hvaða vandamál koma upp í hjúskaparskilningi þjóðkirkjunnar ef hjónabandshugtakinu verður breytt í hjúskaparlögum eins og hér er gert ráð fyrir.

Frumvarpið er réttarbót

Að mati flestra sem yfirleitt tjá sig um málið er stjórnarfrumvarpið sjálft réttarbót. Því hefur einnig verið vel tekið í öllum meginatriðum af biskupi og þeim fulltrúum þjóðkirkjunnar sem hafa tjáð sig um málið. Þó hafa verið sett spurningarmerki við breytingu á hugtökum og túlkun þeirra, með því að frumvarpið tekur að mestu leyti út úr texta eldri laga orðin karl, kona, faðir, móðir og foreldrar og setur í staðinn hugtökin einstaklingar og foreldri. Þetta er væntanlega gert í samræmi við þá meginstefnu að ekki sé hægt að tryggja rétt samkynhneigðra í lögum án þess að setja í stað hefðbundinna hugtaka önnur hugtök sem talin eru kynlaus í eðli sínu, eins og karlkyns hugtakið einstaklingur.

Ekki verður þó séð hvers vegna þetta er nauðsynlegt og enginn rökstuðningur hér að lútandi er í greinargerð með frumvarpinu.Spyrja má hvort ekki sé í ljósi fjölbreytileika mannlífsins frekar æskilegt að fjölga nú hugtökum en fækka þeim.

Nú hefur þjóðkirkjan og með sérstökum hætti biskup hennar verið gerð að blóraböggli í þessu máli vegna þess að þjóðkirkjan hefur viljað taka sér tíma til að ræða innan sinna vébanda hinn kirkjulega skilning á hjónabandinu og geti ekki fyrirvaralaust breytt honum þó að löggjafinn muni ef til vill gera það.

Tilteknir einstaklingar hafa lýst því yfir að helsti andstæðingur réttindabaráttu samkynhneigðra sé biskup þjóðkirkjunnar, og að sjá þurfi til þess að afskipti hans af málinu takmarki ekki rétt annarra trúfélaga til þess að koma að því á eigin forsendum.

Hvorki í viðbrögðum biskups né í þessari grein er meiningin sú að reyna að taka fram fyrir hendur forystumanna annarra trúfélaga. Hér er einungis verið að vekja athygli á því að þjóðkirkjan er með málefni samkynhneigðra til umræðu og hefur sett sér ákveðið vinnulag í því máli. Á hitt er að líta að ólíklegt er að löggjafinn vilji mismuna trúfélögum í réttarbót sem á að draga úr mismunun yfirleitt.

Þjóðkirkjan og blessun para af sama kyni

Það liggur fyrir sem meginstefna þjóðkirkjunnar síðan á árinu 1998 að ekkert sé því til fyrirstöðu að prestar í þjóðkirkjunni annist athöfn til blessunar og fyrirbænar yfir tryggð og trúfesti samkynhneigðra para þegar þau óska eftir því. Þar er að vísu ekki um að ræða opinbera athöfn eins og brúðkaup karls og konu, en þar hefur þjóðkirkjan ekki viljað ganga lengra en aðrar kirkjur í heiminum. Engin þeirra býður þann valkost að leggja að jöfnu athöfn til staðfestingar og blessunar sambúðar karls og karls eða konu og konu við brúkaup karls og konu.

Sænska kirkjan, sem hefur unnið mjög markvisst að þessu málefni síðan á áttunda áratugnum og verið í forystu í heiminum um bætta stöðu samkynhneigðra, hefur nú samþykkt að gera formlegt ritual fyrir blessunarathöfn þegar samkynhneigt par hefur fengið staðfesta samvist, en þar er ekki um eiginlega hjónavígslu að ræða.

Til þessa hefur ríki og kirkja átt góða sambúð varðandi hjúskaparstofnun, enda hefur til grundvallar legið sami skilningur á hjónabandinu í hjúskaparlögum og kirkjuskilningi: hjón eru karl og kona. Þetta er líka vandlega undirstrikað í hjónavígslurituali þjóðkirkjunnar. Af því leiðir að til þessa hefur það ekki verið vandamál að prestar annist hinn lögformlega gjörrning hjúskaparstofnunar í umboði ríkisins.

Í samræmi við gildandi lög eru þau sem stofna til hjúskapar í kirkjuathöfn samkvæmt Handbók þjóðkirkjunnar ávörpuð sem brúður og brúðgumi og í öllum greinum rítualsins er gengið út frá því að þau séu karl og kona.

Það hefur heldur ekki verið vandamál að til eru margskonar önnur form fyrir hjúskaparstofnun sem kirkjan kemur ekki að nema eftir því sé leitað eftir á, þegar hjón sem gefin eru saman borgaralega fá kirkjulega blessun síðar að eigin ósk.

Til þessa hafa verið í gildi í það minnsta fjórar mismunandi aðferðir fyrir par að staðfesta samband sitt með formlegum hætti: Gifting í trúarsöfnuði, borgaraleg gifting, óvígð en skráð sambúð og staðfest samvist samkynhneigðra. Aðeins í hinu fyrstnefnda tilviki koma trúfélög við sögu í lögformlegu samhengi. Í öðrum tilvikum geta hlutaðeigendur beðið um og fengið kirkjulega blessun yfir samband sitt ef þau óska þess.

Þjóðkirkjan hefur litið svo á síðan lög voru sett um staðfesta samvist samkynhneigðra para að slík pör eigi að geta fengið blessun í kirkju eftir að samvist þeirra hefur verið staðfest með lögformlegum hætti, ef þau óska þess.

Í formlegum sem óformlegum viðræðum um þetta málefni hefur sá kostur verið ræddur að nota hjúskaparritual þjóðkirkjunnar fyrir karl og konu þegar um samkynhneigt par hefur verið að ræða, í þeim tilgangi að undirstrika jafna réttarstöðu allra þeirra para sem heita tryggð og trúfesti.

Jákvæð viðbrögð við þeirri tillögu hafa strandað á því að hjúskaparstofnun er að hefðbundnum skilningi mál sem snertir karl og konu. Hjúskaparrítualið sjálft er miðað við karl og konu, brúði og brúðguma. Það á upphaf sitt í orðum guðspjallsins:

Hafið þér eigi lesið, að skaparinn gjörði þau frá upphafi karl og konu og sagði: Fyrir því skal maður yfirgefa föður og móður og bindast konu sinni, og þau tvö skulu verða einn maður. Þannig eru þau ekki framar tvö heldur einn maður. Það sem Guð hefur tengt saman, má maður eigi sundur skilja.“ (Matt. 19. 4-6).

Sá sem þetta ritar hefur um langa hríð fylgst með því hvernig athafnir fyrir pör af sama kyni hafa þróast meðal þeirra kirkna sem bjóða til þeirra. Um það má lesa sér til á heimasíðu samtaka um samkynhneigða og kirkju www.huk.org

Þar hefur hvergi verið reynt að nota hefðbundið ritual óbreytt, enda er það ekki hægt.

Pörin sjálf hafa líka sérstaklega óskað þess að fá að móta þessa athöfn með sínum hætti og frábrugðið hinum hefðbundna. Hér á landi hefur aftur á móti áherslan hvílt á því að nota verði eitt og sama formið fyrir öll pör.

Hvað er hjónavígsla?

Sem fyrr segir hafa þjóðkirkjan og löggjafinn verið samstiga í skilningi sínum á því hvað hjónaband er. Slíkur sameiginlegur skilningur er forsenda þess að ríkið geti falið þjóðkirkjunni (og öðrum trúfélögum) heimild til að annast hinn lögformlega gerning sem hjúskaparstofnun er.

Fari nú svo að fyrrnefndum greinum hjúskaparlaganna verði breytt og þar með ákveðið að hjón séu tveir einstaklingar óháð kyni, skilur á milli viðtekins skilnings þjóðkirkjunnar og skilnings laganna á því hvað hjónaband er.

Þetta er megin ástæða þess að þjóðkirkjan hefur óskað eftir að löggjafinn virði þann frest sem hún hefur talið sig þurfa til að ræða þessi mál í sínum hópi. Það er vinnuregla í hinni evangelísk-lúthersku kirkju sem þjóðkirkjan tilheyrir, að málefni kenningar og helgisiða fái umfjöllun bæði á prestastefnu (synodus) sem á almennu kirkjuþingi, þar sem sitja bæði prestar og leikmenn. Það væri óásættanleg þvingun af hendi þjóðþingsins að virða ekki rétt þjóðkirkjunnar til að ræða þessi stóru mál áður en Alþingi setur um þau lög. Þarf varla að vísa til þess að þjóðkirkjan er sjálfstætt trúfélag meirihluta þjóðarinnar til að rökstyðja það.

Séð með augum þjóðkirkjunnar hlýtur stærsta vandamálið við að Alþingi breyti hjúskaparlögunum á þann hátt sem breytingartillagan gerir ráð fyrir, að vera þetta:

Ef þjóðkirkjan vill gefa saman hjón í umboði ríkisins eins og hún hefur gert til þessa, það er að segja að annast hinn lögformlega gerning, þá hlýtur hún að gera það á grundvelli gildandi laga um hjónabandið. Erfitt er að sjá að hjúskaparritual hennar megi innihalda eitthvað það sem stríðir gegn gildandi lögum, eins og það til dæmis að tilgreina að þeir einstaklingar sem lögin nefna geti verið af einhverju tilteknu kyni.

Þetta er það atriði sem biskup og fleiri hafa kallað þvingun kirkjunnar. Ekki verður séð að kirkjunni leyfist að hafa annan skilning á stofnun hjúskapar og á hjúskaparskilyrðum heldur en löggjafanum, ekki frekar en henni leyfist að hafa annan skilning á lögum yfirleitt en þann sem löggjafinn hefur.

Ætla má að það sé viðtekinn skilningur innan þjóðkirkjunnar að henni beri að fara í einu og öllu eftir landslögum, enda verða ekki skilyrði til þess að hafa heimild til að stofna trúfélag á Íslandi skilin með öðrum hætti en þeim að trúfélagið heiti því að fylgja landslögum.

Með lögum um stöðu, stjórn og starfshætti þjóðkirkjunnar nr. 78/ 1997 var þjóðkirkjan gerð að sjálfstæðu trúfélagi sem í öllum innri málum sínum, þar á meðal málefum kenningar og helgisiða, lýtur réttkjörnum biskupi sínum sem stýrir þjóðkirkjunni ásamt vígslubiskupum og kirkjuráði og skal bera málefni helgisiðanna og kenningarleg málefni undir preststefnu áður en þau eru falin kirkjuþingi til afgreiðslu. (Sbr. 20. grein þjóðkirkjulaganna). Með þessum lögum afsalaði ríkisvaldið sér með afgerandi hætti réttinum til að hafa áhrif á innri mál kirkjunnar. Allar tilraunir til þess að ganga framhjá rétti þjóðkirkjunnar í þessum efnum hlýtur hún að skoða sem þvingun.

Handbók og helgisiðir þjóðkirkjunnar

Sá sem þetta ritar hefur verið formaður helgisiðanefndar þjóðkirkjunnar um langa hríð. Þau málefni sem hér eru til umræðu hafa verið á borði nefndarinnar í bráðum 10 ár. Hún hefur með öðrum þeim sem koma að málinu, skref fyrir skref, reynt að vinna að bættri stöðu samkynhneigðra para innan þjóðkirkjunnar. Mörgum finnst við hafa farið of hægt. Það kann vel að vera. Við höfum ekki viljað dansa út úr röð systurkirknanna í þessum efnum. Það má vel gagnrýna þá afstöðu. Óhjákvæmilegt er þó fyrir þjóðkirkjuna að horfa til annarra samstarfskirkna í þessum efnum á sama hátt og löggjafinn hlýtur að gera í mýmörgum málum sem koma til umfjöllunar á Alþingi.

Það hefur verið nefnt í þessari umræðu að ef Alþingi breytir lögunum geti vart annað gerst en að þjóðkirkjan óski eftir því að löggjafinn taki þann kaleik frá henni að kirkjuleg giftingarathöfn geti jafnframt verið borgaraleg. En málið er miklu alvarlega. Þjóðkirkjan hlýtur að þurfa að fara að lögum, sem í þessu efni munu þá stríða gegn handbók og helgisiðabók hennar. Helgisiðabók kirkjunnar er frá fornu fari bindandi regla. Í kirkjustarfi og kirkjuaga er hún ígildi starfsreglna sem Kirkjuþing setur. Samkvæmt lögunum um þjóðkirkjuna frá 1997 fá starfsreglur númer með sama hætti og reglugerðir sem settar eru við lög frá Alþingi. Þær hafa því sömu stöðu og gildi eins og reglugerðir sem settar eru í samræmi við önnur lög.

Það er ekkert í veginum fyrir því að auka og bæta það ritual fyrir blessun para í staðfestri samvist sem þjóðkirkjan hefur getað notað til þessa. Það getur að sjálfsögðu í fyllingu tímans orðið opinber athöfn, en það getur ekki að svo stöddu verið samhljóða því rituali sem nú er notað fyrir hjúskap karls og konu.

Hvernig það mál verður leyst til frambúðar er eitt af þeim mörgu málum í þessu samhengi sem fulltrúar þjóðkirkjunnar þurfa að ræða á sínum þingum og ná samstöðu um. Það er réttlætismál að Alþingi gefi þeim tíma til þess.