Mánuður jólasálmanna

Desember er mánuður jólasálmanna. Þeir hljóma á fjölmennum jólatónleikum í fínum sölum, á aðventusamkomum í kirkjum landsins, á heimilum, í bílum. Á jólatónleikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands í ár lék hljómsveitin undir samsöng sálmsins Heims um ból. Fleiri tónleikar enda á því að allir viðstaddir leggja sitt af mörkum í tónlistarupplifun með því að allir syngja jólasálm saman. Kirkjusókn er mikil um aðventu og jól og sálmar og tónlist eiga ekki lítinn hlut í því.

Kannanir í Þýskalandi sýndu fyrir nokkrum árum að jólasálmarnir væru það sem fólk tengdi sterkast við jólin. Gamlir og góðir jólasálmar kalla fram minningar og tilfinningar jólareynslunnar með samspili ljóðs og tóna. Þetta mótar manneskjuna og fylgir henni í gegnum lífið.

Richard Dawkins, sem er þekktur fyrir bók sína um Guðsblekkinguna, segir í leiðara nýjasta heftis The New Statesman að sem „menningar-anglíkani“ syngi hann sáttur við raust hefðbundna jólasálma ensku kirkjunnar – þótt hann hafi óþol gagnvart jólalögum eins og Hvít jól, Rúdólf með rauða trýnið og Klukknahljóm. Jólasálmarnir hitta þannig í hjartastað og eru áhugavert lím í fjöltrú og fjölmenningu samtímans.

Frummyndirnar

Í jólasálmunum er saga jólanna sögð eins og hún er varðveitt í frásögnum Lúkasar- og Mattheusarguðspjalls og í öðrum textum Biblíunnar. Í sálmunum er lagt út af þessum frásögnum og byggðar brýr á milli texta og viðtakanda. Jólasálmarnir fást við frumtákn sögunnar sem lifa og varðveitast kynslóð fram af kynslóð. Í því er sannleiksgildi þeirra fólgið, en höfundarnir eru alla jafna ekki uppteknir af textarýni eða sagnfræði.

Jólin eru trúarhátíð sem snýst um þrá manneskjunnar eftir hinu heilaga. Hið heilaga er óvænt, öðruvísi og umbreytir stund og stað. Það er viðfangsefni jólasálmanna. Þráin eftir hinu heilaga býr djúpt í sál og huga og úr djúpi hugans spretta einnig myndir jólaguðspjallsins og jólasálmanna sem allir þekkja.

Þessar sterku frummyndir jólanna eru til að mynda fjárhúsið og jatan sem tjá þrá manneskjunnar eftir skjóli, næringu, hlýju og öryggi – ekki síst í eigin hjarta þar sem óleyst vandamál geta hreiðrað um sig. Andspænis öryggisleysi lífsins orðar jólasálmurinn bæn um að Jesúbarnið fæðist í okkur og taki sér bólfestu í fylgsnum sálarinnar.

Fæðing barnsins er annað frumtákn sem hittir í hjartastað. Nýfætt barn snertir strengi í brjósti og vekur þrá eftir nýju upphafi, eigin bernsku, hreinleika og sakleysi. Ljósið sem kemur inn í myrkrið talar einnig sterkt til okkar, í Betlehemsstjörnunni og englakórnum bjarta sem flytur boðskap um að við þurfum ekki að vera hrædd. Fjölskyldan og mikilvægi hennar er einnig ein af þessum frummyndum jólanna sem er tjáð með Maríu, Jósef og barninu.

Með vísnasöng ég vögguna þína hræri

Jólasálmasjóður kristinnar kirkju er mikill og djúpur og íslensku jólasálmarnir skera sig á engan hátt þar úr. Ekki þarf að blaða lengi í Sálmabók íslensku kirkjunnar til að sjá höfueinkenni jólasálmanna, sem eru vísun í helgisögu og táknmyndir jólaguðspjallsins og heimfærsla til einstaklingsins sjálfs. Gott dæmi um þetta er sálmurinn Nóttin var sú ágæt ein eftir Einar Sigurðsson (1538-1626). Eftir að hafa endursagt jólaguðspjallið í fyrstu erindum sálmsins, snýr höfundurinn merkingu þeirra upp á eigið líf og leggur út af jötutákninu:

Þér gjöri' eg ei rúm með grjót né tré, gjarnan læt ég hitt í té, vil ég mitt hjartað vaggan sé, vertu nú hér minn kæri.

Samtímasálmar Braga Valdimars

Hvernig eru frummyndir jólanna meðhöndlaðar í nútíma kveðskap? Hvernig eru samtímasálmar um jólin? Fyrir síðustu jól kom út tónverkið Nú stendur mikið til með Sigurði Guðmundssyni og Memfismafíunni. Uppistaðan í verkinu eru textar og lög eru eftir Braga Valdimar Skúlason. Þarna má finna samtímasálma sem eru afar fallegar tilraunir til að miðla jólatáknunum inn í aðstæður dagsins í dag.

Yrkisefni Braga Valdimars eru sótt í smiðju jólafrummyndanna um hlýju og öryggi, ljós í myrkri, börn og fjölskyldur. Þau snerta tilfinningastrengi í brjóstum okkar og hitta í mark. Vissulega er form og framsetning með öðrum hætti en í hefðbundnum jólasálmum og táknmyndirnar eru meðhöndlaðar á ýmsan hátt.

Jólastjörnunni sem boðar sátt og breiðir út hlýju, er sungið lof en líka er spurt hver huggi þann sem skærast skín. Þránni eftir ást og öryggi eru gerð skil í Guð má vita hvar. Þar lofar höfundur ævilangri tryggð og eftirfylgd án þess að líta nokkru sinni við. Textinn kallast líka á við hjónabandsheitið um ást og tryggð og minnir á að jólin eru tími ástarjátninga og fjölskyldu.

Þráin eftir öryggi og skjóli heimilis og fjölskyldu fær á sig skemmtilega og rammíslenska veðurmynd í Það snjóar, þar sem hríð og naprir vindar hindra hvorki jólahald né samveru ástvina. Jólin eru tími samverunnar. Í sérstöku uppáhaldi er Það fæddist barn í Betlehem. Þar er lýst þeirri aðventu- og jólaiðju að rifja upp jólaguðspjallið og uppgötva það á ný. Það kallast líka á við prédikunarundirbúning prestsins í aðdraganda jólanna. Aðalinntak sálmsins er koma barnsins sem enn í dag lætur engan ósnortinn. Boðskapur jólaguðspjallsins á erindi við okkur í dag, þrátt fyrir ólíkan sið og skilning:

Þó ýmsir hafi annan sið er eitthvað þessa frásögn við sem snertir mestallt mannkynið; hún mögnuð er - og þunga ber hvað svo sem hún segir þér.

Samtímasálmar Braga Valdimars kallast á við hefðbundin minni jólasálmanna. Þeir vinna með þekkt þemu í samtímanum og segja okkur sitthvað um jólin í menningunni hér og nú. Þannig eru þeir hluti af trúarmenningu, sem er ekki óbreytanleg og meitluð í stein, heldur mótast og breytist með tímanum. Í jólasálmunum er alltaf fengist við að túlka hið frumlæga í jólaguðspjallinu inn í aðstæður okkar hér og nú. Það gerir Bragi Valdimar líka.

Birtist fyrst í Sunnudagsblaði Moggans á jóladegi 2011.