Babýlonarútlegð hugsjónarinnar um heildarendurskoðun stjórnarskrár okkar í kjölfar Hruns 2008 er nú loks á enda. Stjórnlagaþing hefur að vísu umbreyst í stjórnlagaráð. Full ástæða er þó til að óska þeim þjóðkjörnu fulltrúum sem nú hafa hlotið endurnýjað umboð frá Alþingi allra heilla í ábyrgðarmiklu hlutverki. Jafnframt hljóta allir sem af þessari háleitu hugsjón hafa hrifist að kosta kapps um að leggja sitt af mörkum til að stuðla að sem farsælastri lausn.
Byggingarvandi
Eitt af þeim viðfangsefnum sem stjórnlagaráð mun glíma við er að um kirkju- og trúmál er fjallað í sérstökum kafla í núgildandi stjórnarskrá. Hann hefur að geyma svokallaða kirkjuskipan (62. gr.) og trúfrelsisákvæði (63. og 64. gr.). Afleiðingin er að þetta efni svífur í lausu lofti án lífrænna tengsla við aðra þætti stjórnarskrárinnar.
Engin efnisleg rök mæla með þessari efnisskipan þar sem trúfrelsi er órofa hluti almennra mannréttinda sem fjallað er um í næsta kafla á eftir. Hér er aðeins um sögulega hefð frá 1874 að ræða en í fyrstu stjórnarskrá okkar var fjallað um kirkjumál sem eitt af þeim sérmálum sem þjóðin fékk aukna sjálfsstjórn í. Við þær aðstæður gat verið eðlilegt að setja fram sérstakan trúmálabálk. Varla er mögulegt að viðhalda þessari 19. aldar efnisskipan í nýrri eða endurskoðaðri stjórnarskrá.
Ný trúmálagrein
Hér með er lagt til að 62.–64. og eftir atvikum 2. málsgr. 79. gr. stjórnarskrárinnar verði sameinaðar. Þá er lagt til að hin sameinaða grein verði færð yfir í mannréttindakafla stjórnarskrárinnar. Virðist eðlilegt að hún komi á eftir greinum sem fjalla um almennt skoðana-, tjáningar-, og félagafrelsi. (þ.e. eftir núv. 74. gr.). Allt þetta efni mun svo væntanlega færast framar í stjórnarskrána.
Hin endurskoðaða grein gæti hljóðað á eftirfarandi hátt:
Allir eiga rétt á að iðka trú eða lífsskoðun í samræmi við sannfæringu sína og að stofna um það félög. Öllum er frjálst að standa utan slíkra félaga. Enginn má skorast undan almennri þegnskyldu vegna trúar- eða lífsskoðana. Enginn er skyldur til að greiða persónuleg gjöld til trú- eða lífsskoðunarfélags sem hann á ekki aðild að.Ríkisvaldið skal styðja og vernda öll skráð trú- og lífsskoðunarfélög.
Evangelíska lúterska kirkjan er þjóðkirkja á Íslandi. Breyta má þessu með lögum. Slík lög skal bera undir þjóðaratkvæði til samþykktar eða synjunar í leynilegri atkvæðagreiðslu.
Hér er eins og sjá má byggt á grunni núgildandi trúfrelsisákvæða. Þó er gengið afdráttarlausar út frá rétti einstaklinga en nú er gert. Hinu breytta trúfrelsisákvæði er ætlað að að taka af tvímæli um skoðana-, tjáningar- og félagafrelsi á sviði lífsskoðana. Þá er því ætlað að standa vörð um rétt þeirra sem standa vilja utan allra trú- og lífsskoðunarfélaga. Loks er því ætlað að jafna stöðu trú- og lífsskoðunarfélaga að teknu tilliti til stærðar þeirra, stöðu og starf og eftir því sem Alþingi ákveður með lögum (t.d. fjárlögum).
Útmörk trúfrelsis
Jafnræðisreglan (65. gr. stjskr.) kveður á fullnægjandi hátt á um að ekki megi skerða rétt fólks vegna trúar eða lífsskoðana. Af þeim sökum virðist óhætt að fella brott ákvæði um að enginn megi „neins í missa af borgaralegum og þjóðlegum réttindum fyrir sakir trúarbragða sinna“ eins og segir í núv. 64. gr. stjórnarskrárinnar.
Hins vegar er ljóst að setja þarf trúfrelsinu útmörk og undirstrika að fólk geti ekki með skírskotun til trúar skorast undan „almennri þegnskyldu“ eins og segir í sömu grein. Í því hlýtur m.a. að felast að öllum sé skylt að halda almenn lög samfélagsins í heiðri. Af þeim sökum virðist mega fella brott ákvæði um að ekki megi „kenna eða fremja neitt sem er gagnstætt góðu siðferði eða allsherjarreglu“ eins og segir í 63. gr. En í því felst einmitt að ekki megi í nafni trúar brjóta gegn hegningarlögum eða hugsanlega öðrum lögum og koma þar hjúskapar- og dýraverndarlög einkum upp í hugann.
Þyki sjónarsviftir af hinu klassíska orðalagi 19. aldar í þessu efni má að ósekju skjóta því inn á viðeigandi stöðum í tillögugreininni hér að ofan.
Aukið jafnræði
Hér er lagt til að trú- og lífsskoðunarfélög verði lögð að jöfnu hvað stuðning og vernd ríkisvaldsins varðar eins og t.d. er gert í Noregi. Með lífsskoðunarfélögum er ekki átt við heimspekiklúbba upp og ofan heldur félög sem eru málsvarar einhverrar skilgreindrar trúarlegrar eða veraldlegrar sannfæringar og standa fyrir veraldlegum athöfnum (t.d. borgarlegum nafngjöfum, fermingum, giftingum og útförum).
Í þeirrri kirkjuskipan sem að ofan er lögð til aðeins sagt að sú kirkja sem meirihluti þjóðarinnar kýs að tilheyra skuli hafa nokkra sérstöðu þar til löggjafa og þjóð kemur saman um að breyta ákvæðinu. Fær kirkjuskipanin þar með hlutlausari stöðu en nú er raunin og kveður fyrst og fremst á um táknræna sérstöðu vegna yfirburðastærðar, hlutverks og sögu lúthersku kirkjunnar í landinu.
Engin bylting
Einar og sér mundu breytingar á borð við þær sem hér eru lagðar til tæpast valda nokkurri byltingu. Ákvæði hennar þyrfti að útfæra í ýmsum sérlögum, meðal annars í lögum um skráð trú- og lífsskoðunarfélög, hugsanlegum sérlögum um þjóðkirkjuna og e.t.v. fleiri lögum líkt og nú er gert.
Gildi hinnar endurskoðuðu trúfrelsisgreinar felst einkum í því hve víðan ramma hún myndar fyrir iðkun trúar og lífsskoðana í landinu og hversu mikið jafnræði hún rúmar. Hún samræmist því vaxandi einstakling- og fjölhyggju betur en núgildandi trúmálabálkur.
Fyrri pistlar
