[audio:http://db.tt/GEMiv5or] Þorleifur hét maður, hann var vígamaður og skáld og lifði fyrir meira en 1000 árum. Um hann var fléttaður skemmtilegur þáttur, Þorleifsþáttur jarlaskáld, sem er í safni Íslendingaþátta. Á mörgum heimilum eru svonefndar Íslendingasögur til og þátturinn er í því safni.

Þorleifur var fæddur á Íslandi og leitaði sér frama erlendis. Honum varð vel ágengt í þeim efnum. Hann var mikill fyrir sér en ekki allra, átti í útistöðum við jarl í Noregi og konung í Danmörk og notaði skáldagáfuna til áhrifa. Hann var raunar svo mikið kraftaskáld hann gat orkt kláða og óværu yfir menn og óvinir hans eða mótstöðumenn misstu jafnvel hár og skegg af hans völdum og þá með fulltingi skáldskaparins. Þorleifur bakaði sér óvild - að lokum var mælir fullur og óvinur hans sendi undarlegan leigumorðingja til Íslands til að myrða hann. Þorleifur var veginn á Þingvöllum og var þar heygður. Haugur Þorleifs var þekktur sem örnefni og er nærri þar sem nú er vegurinn heim á Þingvallastað. Leitið haugsins – eða alla vega hugsið til hans - er þið eigið næst erindi á helgistað Íslendinga.

Saga um hinn mikla mann lifði. Þetta var saga um víking og skáld og slík saga heillar þjóð útrása og skáldskapar og kannski ekki verra ef útrásin er skálduð! En ég ætla ekki að orðlengja um þáttinn, þið getið seilst í bók í skáp ykkar heima til að lesa söguna. Ég vil hins vegar segja frá smalanum á Þingvöllum sem var mjög upptekinn af mikilmenninu. Það var svo, að heimafólk á Þingvöllum sagði söguna um jarlaskáldið – líka smalinn Hallbjörn. Smalinn hugsaði mikið um Þorleif og hafði í miklum metum. Drengurinn hélt sig oft nærri haugnum og svaf jafnvel á honum um nætur. Kom Hallbirni smala í huga að hann ætti að lofa haugbúann með dýru kvæði. En smalinn var ekki skáld og átti erfitt með að semja til heiðurs skáldinu svo sómi væri að. En hann megnaði þó að semja fyrstu línu af kvæði sínu, fyrsta vísuorðið, sem hann flutti haugbúanum aftur og aftur. Það hljóðar svona: “Hér liggur skáld.”

En meira megnaði hann ekki. Meira gat hann ekki kveðið og hélt þó skáldskapariðju sinni áfram og langaði til að bæta meiru við þetta eina: “Hér liggur skáld.” Þorleifur jarlaskáld var enginn gunga í lífinu og það er sem haugbúanum hafi leiðst skáldteppa smalans. Nótt eina sofnaði smalinn og dreymdi að haugurinn opnaðist og mikill og glæsilegur maður kæmi út og talaði til hans á þessa leið: Hér liggur þú og vildir kveða lof um mig, sem þér er ekki gefið. Nú er annað hvort að þú munt verða skáld, en hætta ella þessum tilraunum. Ég mun kveða vísu. Ef þú manst hana þegar þú vaknar muntu verða þjóðskáld og yrkja lof um höfðingja.

Síðan fannst smalanum að haugbúinn bæði togaði í tungu hans og flytti honum gott kvæði. Smalinn vaknaði, mundi kvæðið, fór heim í bæ og sagði frá. Allt gekk eftir og smalinn hlaut lof, heima og erlendis.

Haugbúinn og smalinn Þátturinn um Þorleif jarlaskáld er ritaður af kristnum manni – það sést af orðfæri og siðaboðskap þáttarins. Þetta er ævintýri og væntanlega setta saman sem skýring á örnefni á Þingvöllum. Nokkur grunnstef hafði skrifarinn, sem hann spann síðan skemmtilega flækju. En upp af merkingarhafi þáttarins rísa þeir tveir haugbúinn og smalinn. Annars vegar fjármaðurinn, sem við yfirsetu dreymdi stóra drauma. Staða hans var slík, að honum voru allar bjargir bannaðar nema að dreyma. Og svo leitaði hann athvarfs hjá haugbúanum. Og svo kom þrástefið „Hér liggur skáld.“

Svo má æfa að auminginn verði öflugur, svo má iðja að afrakstur verði mikill - og undrið varð. Skáldið rauf þögn og friðarhöfn sína, dró úr stráknum tunguna og dengdi yfir hann kvæði. Og þar með var honum gefinn skáldskapurinn, sem var og er lykill að öllum veröldum. Saga þess hjarðsveins varð þannig saga um draum Íslendinga í ellefu hundruð ár, stílfærð saga, en þó táknsaga um draum aðkrepptrar þjóðar. Þetta er saga um stóra drauma en líka mestu hörmungar og vitleysur okkar Íslendinga. Þetta er saga til íhugunar, endurnýjunar og brýningar.

Við vorum

Menningarstíll þessarar þjóðar var að liggja á haug fortíðar, mæra gullöld, leita fyrirmynda í fortíð – helst löngu liðinni fortíð. Og þó fjárástin hafi búið í mörgum dreymdi líklega marga smalana um að siga fé út í buskann í síðasta sinn, hleypa heimdraga, vinna lönd og metorð. Þjóð okkar Íslendinga var sem sveinninn í margar aldir og stamaði sama stefið: Við vorum þjóð, við vorum menn, við áttum reisn, við vorum skáld. En ekkert gerðist, draumurinn um ljóðið lifði, um glæsileika, auð og frægð. Það er draumurinn um rismikla mennsku, um skapandi sjálfstæði, um kyngi orðs, að lífið er meira en brauðstrit og hlaup á eftir rollum. Hér liggur skáld, hér liggur þjóð. Undrið varð. Eftir heilar aldar baráttu varð íslensk þjóð sjálfstæð.

En síðan hefur verið togað í tungu á fólki, miklar æfingar í sjálfstæðistilburðum hafa skilað skoplegum æfingum og furðugjörningum á ýmsum haugum, sigrum í sumu - en líka hrapalegum ósigrum. Og það tekur langan tíma fyrir okkur að æfa okkur í sjálfsögðum málum, í sjálfstæði – að vera þjóð. Og við Íslendingar höfum hegðað okkur í sumu eins og kjánar og gert mörg mistök. En okkur ber að læra af mistökum og bæta um betur.

Verkefni þjóðar

Íslensk þjóð stendur á krossgötum og tímamótum. Framundan er endurnýjun á mörgum þáttum eða sviðum þjóðlífs. Okkur ber að skerpa fagmennsku og aga, láta af barnaskap og hætti aulanna og við eigum að muna drauma landsins. Við eigum að gera miklar kröfur til stjórnvalda, til stjórna fyrirtækja, til embættismanna, til stjórnmálamanna, til kennara – og þar með talið þeirra sem kenna í háskólum. En við eigum ekki aðeins að gera kröfur til einstaklinga og stofnana heldur okkar sjálfra og anda samfélags okkar, grandskoða innræti okkar og menningar okkar.

Ekkert ríki lifir af án gilda, engin menning þroskast án merkingarvefs og engin mannvera getur orðið mennsk án þess að klæðast því sem menning gefur. Hvað er menning okkar og hvað verður okkur til hjálpar? Hvernig reiðir trú af og þeim gildum sem kristnin hefur nært þjóð okkar með í á annað þúsund ár.

Framundan er meiri fjölbreytni í trúarefnum á Íslandi en verið hefur. Ég fagna henni. Ég hef ekki mestar áhyggjur af fólki, sem aðhyllist trúarhugmyndir, sem eru aðrar en hefðbundnar kristnar, heldur fremur áhyggjur af skeytingarleysi gagnvart trú og gildum og fólki sem fellir groddadóma um trúarleg efni, heldur fram kjánafullyrðingum þvert á raunveruleika og grefur undan virðingu fyrir gildum. Fyrir nokkrum árum urðu við fórnarlömb barnalegrar einfeldni í fjármálum. Við tókum úr sambandi raunsæi kristinnar kenningar um breiskleika manna og sjálfselsku. Sú gleymska varð afdrifarík og leiddi til hruns. Gerum ekki sömu mistök í trúar- og menningarefnum. Virðum aukna fjölbreytni, en látum skeytingarleysi slæva né flekast af groddatúlkun á trú og siðum, gildum og gæðum. Verum raunsæ og látum ekki blekkjast af andróðri gegn kristinni trú, kristnum siðalærdómi, kristinni mannvirðingu og kristnu raunsæi. Íslensk þjóð hefur þörf fyrir þann boðskap til lífs.

Fortíðin er liðin, skáld fortiðar liggja í haugum sínum og gröfum. Og börn samtíðar dreymir nýja drauma og vilja gjarnan yrkja nýjan tíma með gjörðum sínum. Smalarnir eru margir, sem vilja ólmir búa til glæsta framtíð úr eigin smæð og smekk. En við megum aldrei tapa sambandinu við gildi fortíðar, annars fer illa. Við eigum ekki gefa eftir hina kristnu kenningu, hið kristna líf – þá fer hörmulega. En ef við hins vegar munum ljóð fortíðar, ljóð landsins, munum kenningu Jesú Krists í vöku okkar og lífi þá mun farnast vel. Þá verðum við skáld, þá verðum við fullveðja, þá náum við eðlilegum þroska sem mun skila okkur því sem við viljum vera og lifa vel.

Það eru mörg og merkileg verkefni framundan í lagasmíð og mótun menningar þjóðarinnar. En allt verður unnið fyrir gíg ef við gleymum gildum, trú og innræti þjóðarmenningar okkar. Ef við drögum ekki visku fortíðar inn í líf framtíðar erum við dæmd til hraksmánarlegrar göngu og endurtekinna mistaka. Í mótun framtíðar skiptir sköpum að vita að hverju menn huga að og til hvers því „ … sá finnur sem leitar, og fyrir þeim sem á knýr mun upp lokið verða.“

Guð vors lands - og lands vors Guð. Það er hann sem kallar úr djúpi þjóðar, náttúru og sögu. Já Guð dreymir okkur og velferð okkar og tjáir þann draum í kalli sínu. Og okkar er að muna kallið þegar við vöknum af svefni, leyfa því kalli að vera okkar eigið, í einkalífi, kirkju og menningu. Þá mun fara vel.

Amen.

Flutt í messu í Neskirkju, 17. júní 2012

Textaröð: A Lexía: Jer 32.38-41 Þeir skulu vera mín þjóð og ég skal vera þeirra Guð. Ég mun gefa þeim eitt hjarta og eina breytni svo að þeir sýni mér lotningu alla tíð, þeim sjálfum til heilla og sonum þeirra eftir þá. Ég geri við þá ævarandi sáttmála um að ég snúi mér ekki frá þeim heldur reynist þeim vel. Ég legg guðsótta í hjarta þeirra svo að þeir víki aldrei frá mér. Ég gleðst yfir þeim og reynist þeim vel og gróðurset þá í þessu landi í trúfesti, af heilum hug og öllum mætti.

Pistill: 1Tím 2.1-4 Fyrst af öllu hvet ég til að biðja og ákalla Guð og bera fram fyrirbænir og þakkir fyrir alla menn. Biðjið fyrir konungum og öllum þeim sem hátt eru settir til þess að við fáum lifað friðsamlegu og rólegu lífi í guðsótta og siðprýði. Þetta er gott og þóknanlegt Guði, frelsara vorum, sem vill að allir menn verði hólpnir og komist til þekkingar á sannleikanum.

Guðspjall: Matt 7.7-12 Biðjið og yður mun gefast, leitið og þér munuð finna, knýið á og fyrir yður mun upp lokið verða. Því að hver sá öðlast sem biður, sá finnur sem leitar, og fyrir þeim sem á knýr mun upp lokið verða. Eða hver er sá maður meðal yðar sem gefur barni sínu stein er það biður um brauð? Eða höggorm þegar það biður um fisk? Fyrst þér sem eruð vond hafið vit á að gefa börnum yðar góðar gjafir, hve miklu fremur mun þá faðir yðar á himnum gefa þeim góðar gjafir sem biðja hann? Allt sem þér viljið að aðrir menn geri yður, það skuluð þér og þeim gera. Því að þetta er lögmálið og spámennirnir.