Nú mænir heimsbyggðin enn á brunasárið í hjarta borgarinnar. Byggingar geta haft tilfinningalegt gildi og Maríukirkjan í París skipar sérstakan sess.
Helgidómar
Hálf níunda öld er frá því að menn hófu að reisa þennan helgidóm. Hvaða hugmyndir sem fólk kann að hafa um fortíðina er það morgunljóst að sú menning sem skilaði af sér slíku stórvirki andans var á háu stigi. Bygging þessarar dómkirkju var afrek hvernig sem á málin er litið, hvort heldur það voru hárfínar reglur gullinsniðs með ótal vísunum í klassíska menningu, útreikningar burðarþols eða allt skipulag sem krafðist háþróaðrar hugsunar.
Nú vakna áleitnar spurningar. Fólk veltir því
fyrir sér sem skiptir máli í lífi þess. Það rifjar upp heimsóknir sínar í
gotneskar hvelfingar þessarar kirkju og finnur fyrir sjaldgæfum hughrifum þar sem
líkami, andi og sál sameinast í hinum tímalausu hlutföllum fegurðar og trúar.
Hið heilaga í öllum sínum tilbrigðum vitjar nútímans.
Þá er ótalinn sá þáttur sem okkur er mögulega mest
framandi – einmitt sú ákvörðun að hefja framkvæmd verks sem yrði aldrei tilbúið
fyrr en að mörgum kynslóðum síðar. Hversu magnað hefur það verið fyrir þá sem
stóðu að framkvæmdinni, þessa samtímenn Sturlunga hér uppi á Íslandi, að ganga
um byggingarsvæðið á Borgareyjunni í ánni Signu og hugleiða þá staðreynd að
þegar ævidagar þeirra væru liðnir, væri verkið rétt nýhafið og aldir ættu eftir
að líða þar til byggingin væri risin í sinni endanlegu mynd?
Það segir ennfremur mikið um samtíma okkar, að
löngu áður en byggingin varð eldi að bráð þá lá hún undir stórfelldum skemmdum.
Alls kyns vandamál blöstu við þeim sem báru ábyrgð á kirkjunni og viðhaldi
hennar. Þessi forni dýrgripur vestrænnar menningar hafði staðið af sér allar
hremmingar liðinna alda.
Þetta er ekkert einsdæmi. Síðastliðið haust brann náttúruminjasafnið í Rio de Janeiro í Brasilíu og tildrögin voru þau sömu og í París: áralöng vanræksla, lægstbjóðendur sáu um viðhald. Í stað þeirrar alúðar og umhyggju sem húsnæðið og innviðir þess verðskulduðu var kastað til höndum í hvívetna. Sú staðreynd er fólki að sönnu íhugunarefni en augljóst má vera að í heimi þar sem allt er yfirfljótandi í varningi, þjónustu og tilboðum af ýmsum toga, þar sem nýjungar spretta fram í öllum hornum skuli hið tímalausa, sígilda og ómetanlega, já hið heilaga, liggja undir skemmdum og verða eldtungum að bráð.
Stabat Mater
Píslarsagan sem hér var lesin, hefur verið kristnu
fólki huggun og innblástur þegar það hefur horft niður í svart tómið og tekist
á við eyðingaröfl tilvistar sinnar. „Og þá varð myrkur um allt land“ segir í
frásögn Markúsar. Þar stóðu konurnar álengdar og fylgdust með þessum atburðum
uns þær tóku sig til og bjuggu líkama hans til greftrunar. Þar á meðal var
sjálf María sem kynnt er í frásögninni sem móðir Jesú og Jakobs yngri bróður
hans. Þær standa hjálparvana andspænis öflum eyðileggingar eins og fólkið í
París þegar eldurinn logaði í kirkjunni sem við kennd er við hina sömu Maríu.
Þar er eins og náttúran hylji ásjónu sína, í því rökkri sem lagðist yfir allt,
þar sem illska mannanna fékk að vaða uppi.
Tónlist Pergolesi, Stabat Mater, lýsir þjáningum Maríu þar sem hún leit á son sinn píndan og líflátinn. Hér mættist harkan og grimmdin og svo mýktin og umhyggjan. Um það fjallar föstudagurinn langi þar sem við erum í raun leidd fram á sjónarsvið þessara atburða. Við göngum upp á Hauskúpuhæð. Píslarsagan er áminning um illsku og grimmd. Hún eru huggun í sorg þegar við finnum sjálf myrkrið umlykja okkur. Hún er óður til hluttekningar þar sem þjáningin er ekki útskýrð eða burtskýrð heldur viðurkennd sem hluti af lífinu. Í húmi rökkurs örlar á ljósglætu vonar sem stækkar og vex allt til þess að upprisusólin bægir öllum sorta burt.
Og hér í Neskirkju veljum við þennan dag til að
hugleiða, hið svarthvíta litróf lífs og tilveru. Sýning Guðmundar Ingólfssonar
birtir okkur merkilega sýn á helgidóma sem eru eins tímalausir og ómetanlegir
og hugsast getur. Þetta eru íslenskar fjallkirkjur, álfasteinar og grasi vaxnar
menjar fornra hleðsluveggja sem teygja sig í gegnum tún og engi. Þar gægjumst
við líka með listamanninum inn í tanka sem eitt sinn voru fullir af ljósmeti,
sumir þeirra geymdu lýsi og aðrir svartolíu. Þar verður mikið sjónarspil þegar ljóstýran
brýtur sér leið inn í myrkran geyminn og Guðmundur fangar þetta með næmni
listamannsins. Þessi verðmæti héldu starfseminni gangandi, knúðu áfram bátana
og vinnslusalina og launuðu vinnu þeirra sem strituðu á síldarplönum og
verksmiðjum í Djúpuvík og víðar.
Olían er orkan sem knýr skipin áfram í sókn eftir
lýsinu og öðrum afurðum hafsins. Fyrir tonn af þorski þarf tonn af svartolíu –
þetta hangir allt saman. Geymarnir bera þess merki að þar voru eitt sinn
verðmæti en nú er það harla fánýtt, allt.
Þessi tvö mótív Guðmundar, Innviðir tankanna og
víðáttur náttúrunnar, verða að ákveðnu andstæðupari. Annað er óður til hins
tímanlega, hins takmarkaða. Við heimsækjum horfinn heim þar sem voru uppgrip og
iðandi mannlíf. Nú standa þeir tómir eins og yfirgefnir helgidómar í fornum
borgum Evrópu. Og svo eru það fjöllin okkar og náttúran sem hafa staðið frá
örófi í hátign sinni. Þau eru áminning til okkar um það hversu skammær maðurinn
er og verk hans: „Áður en fjöllin og heimurinn urðu til, frá eilífð til
eilífðar ert þú ó Guð.“ Svo orti hið forna sálmaskáld.
En þar sem þessir tveir heimar birtast okkur, hið
innilukta og hið frjálsa og opna, hið stundlega og hið varanlega, myrkrið og
ljósið, mætist á ákveðnum stað í óvissri framtíð. Hvert verður hlutskipti þeirra
helgidóma sem prýða landið okkar?
Turnspírur fjallatinda hefja sig til himins en við
vitum að hér er ekkert tryggt. Brennandi dómkirkjan í París kippir óþægilega í
okkur. Hér á Íslandi vitum við líka að ekkert er öruggt og varanlegt. Heiðlöndum
er sökkt undir vatn ásókn eftir takmörkuðum gæðum – já sjaldan hefur græðgin
verið jafn hrá og grímulaus. Orkan er notuð til að grafast eftir rafmynt sem
fæst venjulegt fólk botnar í hvernig getur skapað verðmæti en hlýtur að ganga
lengra en flest annað sem vitnisburður um fánýti. Djúpuvíkur okkar tíma rísa í
gagnverum þar sem æðisgenginn kappleikur fer fram um að fanga auðinn. Og náttúran
borgar.
Andstætt þessu er helgin sem umlykur okkur í faðmi
helgidóma. Steinhvelfing gotneskrar dómkirkju skapar þau hughrif og það gera íslenskir
fjallasalir líka. Maðurinn finnur fyrir helginni þegar hann fær að vera hluti
af einhverju sem er dýpra og breiðara en tilvist hans sjálfs. Það gerist líka
þegar sorg hinnar staðföstu móður er hugleidd í orðum og tónum.
Föstudagurinn langi, kann að vera eitt af því sem er afskipt í menningu okkar. Það segir ekkert um inntak hans og gildi. Þessi menning hampar hinu forgengilega og sniðgengur hin sönnu verðmæti. Um það bera rúsir hinnar gömlu Maríukirkju vitni, eyðilegging náttúru og önnur helgispjöll sem unnin eru allt í kring um okkur. Píslarsagan verður ef til vill best túlkuð og metin í því ljósi – sem helgispjöll þar sem hið helga og fagra er einskis metið í valdabrölti manna.
