Prédikun flutt í Dómkirkjunni 29. október 2023, 21. sunnudag eftir þrenningarhátíð. Lexía: Slm 91.1-4; pistill: 1Kor 3.6-9; guðspjall: Jóh 4.34-38.
„Einn sáir og annar upp sker.“ Orðtakið sem Jesús fer með í
guðspjallinu getur átt við rök að styðjast í svo margvíslegu samhengi. Arfur er
t.d. ekkert annað en uppskera sem maður hefur ekki sjálfur sáð til. En um leið
er það e-ð sem manni er falið og vonast er til að verði erfingjanum útsæði sem
hann eða hún getur sáð og ávaxtað til þess að eftirfarandi kynslóð fái
uppskorið og svo koll af kolli. Það á einnig við um kristna arfleifð.
Í ljósi þess að siðbótardagurinn er nú á þriðjudag eru þessir
textar vitanlega viðeigandi því að tilvist hinnar lúthersk-evangelísku kirkju
er ekki okkur að þakka heldur leiðtogum siðbótarinnar á fyrri hluta 16. aldar
og öllum sporgöngumönnum þeirra en þó kannski fyrst og fremst almúgafólkinu sem
lifði sitt trúarlíf í daglegri baráttu við ógnir náttúru og manna, formæðrum
okkar og forfeðrum, öfum og ömmum, mæðrum og feðrum. Mikil er því sú ábyrgð sem
hvílir á herðum okkar allra sem tilheyrum kirkjunni að varðveita og ávaxta þá
uppskeru sem við höfum fengið í arf og er ætlað að sá í akur upprennandi
kynslóða.
En því miður hafa kristin samfélög og kristin kirkja ekki alltaf
sáð til góðrar og heilnæmrar uppskeru. Kristnir höfðingjar hafa í aldanna rás
sótt hver að öðrum með bæn á vör og kross í broddi fylkingar og hafa þannig
viljað leita fulltingis Drottins almáttugs í hjaðningavígum sínum. Svipuð orð
og sálmaskáldið í lexíu dagsins notar um Guð sem hæli og háborg, skjöld og
vígi, sá ég grafin í hlaup myndarlegrar fallbyssu úr bronsi frá árinu 1590 í
Hersafninu í París í liðinni viku, hvar
grafhvelfingu sjálfs Napóleons er að finna. Fallbyssuna lét steypa Kládíus
nokkur, hertogi af Guise og ábóti Cluny-klaustursins í París á tíma
trúarbragðastyrjaldanna í Evrópu. Á henni stendur á latínu: „Þú ert verndari
minn og vígi“, augljóslega undir áhrifum frá sálmum G.t. Ekki er ljóst hvort
orðin ávarpa fallbyssuna eða Guð. En ef ábótinn hefur þannig viljað tryggja
guðlega hjálp við fallbyssuskotin þá er frá sjónarhóli Krists sjálfs ekki annað
hægt en að lýsa slíkar hugmyndir meiriháttar misskilning á vilja og virkni
Guðs. Guð hefur – trúi ég – engan áhuga á því að vera samverkandi manninum í
viðleitni hans til drápa og tortímingar.
Okkur er hins vegar ætlað að vera samverkamenn Guðs í því
verkefni að láta frið og réttlæti ná fram að ganga en jafnvel hans ötulustu og mætustu
samverkamenn geta reynst hinn versti Þrándur í götu.
Þannig sagði og skrifaði siðbótarfrömuðurinn sjálfur, sem við
kennum kirkju okkar við, ýmislegt sem þjónar engu nema hinu illa í þessum
heimi. Það má t.d. með sanni ætla að hann hafi skemmt skrattanum með skrifum
sínum „um gyðingana og lygar þeirra“. Lúther skrifar ritið 1543, 26 árum eftir
að hann gaf út greinarnar sínar 95 gegn villukenningum páfagarðs. Hann hafði
reyndar til að byrja með verið allvelviljaður gyðingum, einmitt vegna andstöðu
þeirra við kaþólsku kirkjuna, en sá velvilji byggðist einnig á von hans – og raunar
kröfu – um að þeir myndu snúast til kristinnar trúar, þ.e.a.s. hinnar hreinu
trúar sem hann sjálfur boðaði. Þegar sú von raungerðist ekki snerist hann af
fullri heift gegn gyðingum. Skrif hans í áðurnefndu riti eru svo andstyggileg
og hatursfull að það myndi vanhelga þessa kirkju að vitna orðrétt í þau en í
þessu riti sínu mælir Lúther með því að öll samkunduhús og heimili gyðinga
verði brennd til grunna og þeir fái í mesta lagi húsaskjól í hlöðum og útihúsum
„eins og sígaunar“, rabbínum þeirra verði bannað að kenna, þeir skuli sæta
nauðungarvinnu enda séu þeir ekkert annað en þjófar og ræningjar, þeir skuli
ekki njóta verndar á þjóðvegum landsins, sem þýðir að það megi án sakar ráðast
á þá, en helst skuli reka þá úr landinu, m.ö.o. að þýsk lönd skuli hreinsuð af
gyðingum. Í og með og saman við eru síðan þessar ráðleggingar rökstuddar bæði
með vísan í fjandskap gyðinga við Krist sem og þeirra auvirðilega, nánast
ómannlega eðli. Allt hljómar þetta kunnuglega í eyrum þeirra sem hafa
lágmarksþekkingu á áróðri Nasista í Þýskalandi sem byggðist fyrst og fremst á
botnlausu gyðingahatri..
Í meðvirkni með Lúther er gjarnan hlaupið upp til handa og
fóta og bent á honum til varnar að hann hafi bara verið barn síns tíma og skrif
hans endurspegli einfaldlega gyðingahatrið sem var grasserandi í þýskri
menningu samtíma hans og hafði verið um alla Evrópu síðan snemma á miðöldum. Þetta
er sannarlega rétt. Undanfarin ár hefur okkur orðið tíðrætt um
samsæriskenningar og falsfréttir en kenning gyðingahatursins um að gyðingar séu
rót allra vandamála í heiminum má með sanni segja að sé móðir allra samsæriskenninga.
Lúther var þannig ekki upphafsmaður gyðingahaturs en það fríar hann ekki ábyrgð
á skrifum hans, sér í lagi í ljósi þess áhrifavalds sem hann hafði og hefur enn.
Einn af virtari Nýjatestamentisfræðingum samtímans, Stanley Porter, heldur því
t.d. fram í bók sinni um samband kristinna og gyðinga í aldanna rás að Adolf
Hitler hafi átt sér þrjár stórar hetjur: Martein Lúther, Friðrik mikla
Prússakonung og Richard Wagner. Allir hafi þeir verið gyðingahatarar (e.
anti-semites). Sjálfsagt eru ekki allir sammála þessu mati Porters á þremenningunum
og vilja benda á sögulegar aðstæður eða tíðarandann þeim til varnar.
En þó svo að við séum lútheranar í þjóðkirkjunni ber okkur
engin skylda til þess að verja misgjörðir Lúthers. Og það er engin mótsögn
fólgin í því að meta að verðleikum guðfræðilega hugsun hans og þau mögnuðu
áhrif sem barátta hans við páfavaldið hafði á menningu og sögu Evrópu en
fordæma á sama tíma hatursorðræðu hans í garð gyðinga svo dæmi sé tekið.
Og þó að það sé nauðsynlegt og skylt í sagnfræðilegri skoðun
á liðnum tíma að reyna eftir megni að skilja heimsmynd og hugarheim
viðfangsefnisins á þess eigin forsendum þá verður ekki hjá því komist að leggja
mat á skrif manns eins og Lúthers á
forsendum nútímans og í ljósi þess sem hefur gerst í millitíðinni VEGNA ÞESS að
Lúther hefur sérstaka upphafna stöðu sem kennivald í lútherskum kirkjum og
samfélögum. Þess vegna er ófullnægjandi að vísa til tíðarandans honum til
varnar. Það verður að fordæma hatursorðræðu Lúthers um gyðinga og það hafa lútherskar kirkjur og
Lútherska heimssambandið gert fyrir margt löngu, svo það sé áréttað.
Þetta dæmi sýnir okkur vel að það er ekki allt gagnlegt sem fyrirrennarar
okkar á trúarakrinum hafa sáð og við skyldum varast að uppskera það allt og
safna í hlöður kirkjunnar eða menningarinnar almennt. Við þurfum sem sé að
beita siðviti okkar og dómgreind á virkan hátt. Það á ekki síður við þegar
kemur að eldfimum málum í samtímanum; þar mega heitar tilfinningar ekki bera
dómgreind og siðvit ofurliði. Þar er ég
sérstaklega að vísa í hatrið sem gyðingar um allan heim standa nú frammi fyrir
vegna hernaðaraðgerða Ísraelshers gegn Hamas í kjölfar nauðgana, pyntinga,
limlestinga og morða samtakanna á 1400 ísraelskum borgurum á öllum aldri og
töku 200 gísla 7. október. Það ætti að vera hægt bæði að fordæma ógnarverk
Hamas sem og að fordæma árásir Ísraelshers á Gasa vegna dauða almennra borgara
og þeirrar mannúðarkrísu sem þær valda. Það er skylda okkar við mennskuna og
mannúðina að fordæma hatur og fordóma – hvort sem er Ísraela á Palestínumönnum
eða Palestínumanna á Ísraelum. Því að hatur er eins og illgresi sem hefur
fyrirvaralaust lagt undir sig blómabeðið ef maður uggir ekki að sér.
Því miður hafa átökin í Ísrael og Palestínu leitt af sér gyðingahatur
sem skotið hefur upp kollinum reglulega undanfarna áratugi á Vesturlöndum meðal
þeirra sem styðja sjálfsagða kröfu Palestínumanna til sjálfstæðrar tilveru í eigin
ríki. En aldrei sem nú. sem Þýskir
fjölmiðlar hafa undanfarnar vikur tjáð miklar áhyggjur af því að orðræðan á
samfélagsmiðlum og á samkomum til stuðnings Palestínu þar í landi geri engan
greinarmun á þeirri atburðarás sem hófst 7. október og átakasögu Ísraela og
Palestínumanna sl. 75 ár. Hún geri engan greinarmun á Hamas og löglegum
stjórnvöldum Palestínumanna á Vesturbakkanum, engan greinarmun á
hryðjuverkasamtökum og frelsishreyfingu. Hún geri engan greinarmun á Ísraelum
og gyðingum almennt eða ísraelska ríkinu og borgurum landsins. En á hinn bóginn má segja að margir þeir sem
leggja ofuráherslu á rétt Ísraels til sjálfsvarnar geri engan greinarmun á
hryðjuverkasamtökunum Hamas og saklausum íbúum Gasa-svæðisins og hunsi þjáningar
hinna síðarnefndu gagnvart hernaðaraðgerðum Ísraelshers sem eru oftar en ekki í
fullkomnu ósamræmi við hernaðarlega nauðsyn.
Raunveruleikinn sem lýst er í þýskum fjölmiðlum þessa dagana
er hins vegar sá að í fyrsta sinn síðan á tímum Þriðja ríkisins í Þýskalandi
þora gyðingar ekki að fara út úr húsi eða þá að þeir þora ekki heim til sín
vegna þess að nágrannarnir vita að þeir eru gyðingar. Bensínsprengjum er kastað
að samkunduhúsum. Síðan 7. október hefur lögreglan í Berlín skráð hátt í 900
hatursglæpi gegn gyðingum. En það versta – svo ég vitni í fréttatímaritið
Spiegel – er ekki hatur arabískra innflytjenda á gyðingum heldur þögn Þjóðverja
almennt gagnvart voðaverkunum 7. október sem og ógninni sem gyðingar í
Þýskalandi upplifa; SKÖMM ÞÝSKALANDS er það kallað í ritstjórnarpistli Spiegel í
gær.
Það þarf ekki að koma á óvart að átökin fyrir botni
Miðjarðarhafs hafi alið af sér botnlaust hatur á báða bóga. Það er hins vegar
ógnvænlegt að sjá hvernig það hatur breiðist nú út í vestrænum samfélögum í
formi gyðingahaturs og ofsókna sem við hefðum vonað að myndu aldrei aftur eiga
sér stað eftir að Nasistar myrtu sex milljónir gyðinga. Margir Þjóðverjar sjá
það þess vegna skiljanlega sem heilaga skyldu Þýska ríkisins og þýsku
þjóðarinnar að vernda líf gyðinga og tryggja öryggi ísraelska ríkisins og
ísraelsku þjóðarinnar og það er yfirlýst stefna þýskra stjórnvalda að öryggi
Ísraels sé hluti af grundvallarhagsmunum þýska ríkisins.
Í ljósi gyðingahaturs og hvers konar kynþáttahyggju í
kristnum samfélögum í aldanna rás – svo ekki sé talað um skömm Lúthers – ættu
allir kristnir menn að líta á það sem heilaga skyldu sína að rísa upp gegn hvers
konar hatursorðræðu hvort sem hún beinist gegn gyðingum, aröbum, blökkumönnum
eða hverjum öðrum sem vera kann.
Dýrð sé Guði: Föður og syni og heilögum anda. Svo sem var í upphafi, er enn og verða mun um aldir alda. Amen.
