Skírdagur er mikill tákndagur. Í textum og atferli dagsins eru tákn. Listaverkin sem tengjast deginum eru táknfjöld. Í messulok verða altarisgripir fjarlægðir til tákns um inntak píslargöngu og dauða Jesú. En svo skiljum við líka eftir tákn á altarinu, fimm rósir, tákn um sárin á höndum, fótum og síðu Jesú Krists.
Leonardomyndin
Í kvöld sjáum við röð af myndum sem tengjast síðustu kvöldmáltíðinni. Myndlistamennirnir hafa um aldir túlkað veru og starf Jesú og með ólíkum áherslum, stundum kreist og jafnvel misþyrmt til að vekja fólk til vitundar. Myndir getum við skoðað til að vitja okkar eigin innri mynda og þar með afstöðu.
Skírdagur og da Vinci
Í kirkjum um allan heim er á skírdegi minnst síðustu máltíðar Jesú með lærisveinunum. Við eigum flest mynd í huga okkar af þeim viðburði. Mynd Leonardo da Vinci hefur orðið sem erkimynd máltíðarinnar.
Myndin var gerð fyrir dóminíska klaustrið Santa Maria delle Grazie í Mílanó á Ítalíu. Da Vinci málaði myndina í þeim tilgangi að hún stækkaði salinn og svo virtist sem Jesús og lærisveinarnir sætu fyrir enda rýmisins. Svipuð hugmynd er að baki skreytingu Víðistaðakirkju í Hafnarfirði og Ólafsvallakirkju á Skeiðum.
Mílanómyndin varð fræg af því að hún tjáði vel hinn biblíulega boðskap og virkjaði áhorfendur. Munkarnir tóku eiginlega þátt í máltíð Frelsarans, hlýddu á orð hans, heyrðu um svik mannsins og baráttu lærisveinanna. Þeir urðu hluttakandi í glímu og lausnarverkinu.
Myndirnar af máltíðinni
Mörg stórkostleg listaverk eru til af síðustu máltíð Jesú. Myndirnar túlka afstöðu, trúarskilning og líka myndlistarstefnur hverrar tíðar.
Jesús hafði undirbúið komu til Jerúsalem vel, sent sveina sína til að taka frá loftsal fyrir samveru og máltíð að hætti Gyðinga þess tíma. Máltíðin var táknmáltíð, minningarsamvera, til að innlífast framhjágöngu engilsins í Egyptalandi, undursamlegri björgun Ísraela úr þrældómi og lausn úr prísund. Og Jesús notaði svo táknmálið til að búa til nýtt táknmál, til að undirbúa sig og vinahóp sinn undir framvindu og átök næstu daga, atburða sem sköpuðu nýjan heim, nýtt líf og nýtt táknkerfi, sem heimsbyggðin hefur aðlagast og endurunnið kynslóð eftir kynslóð.
Á þessari mynd sést hátignarleg, “ítölsk” bygging. Lærisveinarnir og Jesús eru öðrum megin borðs og geislabaugar eru við höfuð þeirra. En Júdas er hinum megin borðsins með hugann við svik og peninga. Þetta er kyrr mynd og formföst og greinir að hinn vonda frá hinum góðu.
Þessi mynd er svipuð hinni fyrri. Myndin er skýrt uppbyggð í hring, sveigjur í allri mynd og líkamstjáningu, sem rímar líka við geislabaugana. En Júdas rýfur hringinn, er án baugs og með pyngjuna á lofti.
Þessar tvær síðustu myndir draga skýrt fram illsku hins eina en helgi hinna, sem ekki svíkja. Með þessu leggja þær áherslu á hina kristnu stöðu. Hvar erum við, með hverjum stöndum við?
Kirkjur tjá með lagi og innri skipan borðsamfélagið sem Jesús stofnaði og bauð að yrði iðkað í samfélagi hans. Að borða saman er mikilvægt, að vilja vera saman um lífsbjörg hefur verið tákn um samfélag og tengsl. Svo er borðsamfélag kirkjunnar, altarisgangan, auðvitað tákngjörningur á mærum tíma og eilífðar, manna og engla, sköpunar og Skapara, myrkurs og ljóss, dauða og lífs. Borðsamfélag Jesú Krists er brú milli veraldar og himins, leið úr ringulreið syndar inn í fang elsku Guðs.
Táknmál hefur ytri og innri hlið
Við höfum séð nokkrar myndir fyrir gerð Mílanómyndarinnar. En svo varð mynd da Vinci að táknmynd um skírdagsmáltíð Jesú. En tákn breytast og táknmyndir líka. Tákn geta veiklast innan frá og smátt og smátt tæmst og að lokum orðið form án inntaks. Þegar svo er komið taka menn sig oft til, listamenn þar með talið, snúa upp á tákn og fylla jafnvel nýju inntaki. Við þurfum að muna eftir að við höfum afstöðu í okkur gagnvart táknum og þurfum að fara yfir hana til að gera okkur grein fyrir hver við erum og til hvers.
Skoðið þessa mynd. Í miðju er Jesús. Hann er að kveðja vini sína, undirbúa þá, skilgreina inntak siðarins sem borðátrúnaðar. Spennan er alger í myndinni, skelfing lærisveinanna ógurleg vegna orða Jesú, að einhver þeirra muni svíkja hann.
Da Vinci undirbjó kvöldmáltíðarmynd sína vel eins og vinnuskissurnar sýna glögglega, reyndi að draga fram spennu milli hins trúarlega og persónulega.
Kvöldmáltíðarmyndin endurunnin
Myndin hefur orðið fyrirmynd síðari mynda. Hún hefur margvíslegt gildi og hefur verið endurunnin af öðrum með ýmsum hætti. Mig langar til að sýnda ykkur nokkur dæmi um endurnýtingu.
Barnamynd
Börn teikna oft altarisgöngumynd í stíl da Vinci. Þær eru oft mjög fallegar, opnar, litríkar og elskulegar myndir. Formið skiptir mestu en ekki hið spennuþrungna inntak frummyndarinnar.
Tattómynd
Margir hafa látið tattóvera trúarleg tákn á líkama sína. Leikarinn Brad Pitt var með eftirmynd da Vinci á bakinu. Hér er dæmi um hvernig mynd da Vinci hefur ratað á handlegg manns. Kannski er þetta eins og hvert annað trúarlegt tákn í þágu íhugunar. Handareigandinn getur notað myndina til að minna sig á trúarlegt inntak. En kannski er þetta bara skreyting. Hvaða hlutverki þjóna svona myndir? Eru þær innantómt skraut?
Dalimynd
Þessi mynd er ein kunnasta og áhrifaríkasta trúarmynd tuttugustu aldar myndlistar, mynd Salvador Dali. Hún heldur grunnsniði da Vinci-myndarinnar en er með ýmsum viðbótum Dali.
Skipan við borðið er önnur en í Mílnaómyndinni. Sá Jesús, sem þarna talar, er einhvers konar hippalegur gúrú, sem lærisveinarnir lúta. Þarna er borðsamfélagið upphafið, hálf-himneskt og rennur inn í ofurjarðneskt landslag. Þessi Jesús er ekki að kveðja vini sína eða á leið í hryllilega aftöku á krossi. Í þessari kvöldmáltíðarmynd er kyrra þjáningarleysis, stilla visku og traust blessunar og myndin er næsta algyðisleg í mótun. Þarna eru engin svik, engin spenna, aðeins himnesk, elskuleg upplýsing fræðarans. Þetta er allt annar Jesús Kristur en í Mílanómyndinni.
Maómynd
Margar pólitískar myndir hafa verið gerðar eftir kvöldmáltíðarmyndinni. Jesús hefur þá orðið, sem tákn um þjóðmálastefnu einhvers. Í einni myndinni hefur Maó komið í stað Jesú. Hann er þá lausnari og ef menn eru hallir undir maóismann eða pólítíska túlkun Jesú er hægt að sætta sig við þennan snúning. Hið trúarlega hefur fyrr og síðar verið notað í pólitískum tilgangi, sem alltaf hefur farið illa með trúna, líka með pólitíkina og sérstaklega illa með þolendur.
Hvunndagsfólkið
Svo er til mikill fjöldi mynda, sem sýna Jesútýpuna sem venjulegan mann meðal venjulegs fólks. Hér er ein sem sýnir fólk í hvunndagsklæðum, fólk með lífsbaráttu í andliti, við borð, með vín á borði og tvo fiska. Áherslan í svona mynd er á að kristnin eigi að vera trú raunveruleika fólks, hitta fólk þar sem það er og myndin af Jesú verður að vera nálæg en ekki upphafin. Jesús á að vera alþýðumaðurinn sem hjálpar öllum og leysir fólk úr samfélagslegum og venjulegum fjötrum hvunndagslífsins.
Kvennamyndin
Lærisveinarnir voru karlar og þótt einhverjir hafi viljað sjá konu í mynd da Vinci er ólíklegt að svo hafi verið frá málarans hálfu. En á þessari mynd eru konur og aðeins einn karlmaður. Hér hefur kvöldmáltíðarmyndin verið kvengerð og myndin er menningarpólitísk, tjáir að konur eigi að hafa aðgang að hinu djúpa og trúarlega. Í miðju er kona og gegnir þar með lykilstöðu. Konan er hér orðin Jesútýpa.
Síðan koma nokkrar myndir sem gagnrýna eða taka á neyslu og afþreyingarmenningu samtíðar. Þetta eru áhugaverðar myndir og stinga sumar illa í okkur og spyrja okkur um hvaða hlutverki trú gegni í samfélagi okkar og hvaða hlutverki Jesús Kristur hefur í lífi okkar og menningu. Er einhver kominn í hans stað? Getur einhver komið í hans stað?
Neyslumynd
Í fyrsta lagi er mynd, sem lýsir eða tjáir teiknimynda- og neyslusamfélagi Bandaríkjanna. Þarna eru lærisveinarnir og Jesús orðnir teiknimyndahetjur. Hvaða hlutverki gegna þessar fígúrur í samfélaginu? Börnin okkar hafa horft á þessar hetjur í sjóvarpinu og séð þær í teiknimyndablöðum. Þetta eru fyrirmyndir og ekki síst drengjanna. Hvað borðar hópurinn annað en bandarískan neyslukost. Þarna er búið að umbylta hinu trúarlega og umhverfa í sjónræna og efnislega neyslu.
Jediriddarar
Hér er da Vincimyndin notuð í Star Wars samhengi. Lærisveinarnir eru Jediriddarar. Þeir, sem horft hafa á kvikmyndirnar vita að gott og illt eiga þar í stríði. Eins og gagnvart Jesú verða menn að taka afstöðu. Millivegur er ekki til. En í þessu samhengi eru það ekki sverð andans heldur ljósasverð.
Jólasveinn
Hvaða afstöðu höfum við til Jesú? Er hann okkur lausnari, vegur til himins, sonur Guðs, leiðtogi og sínálægur? Eða er hann í lífi okkar lítið annað en sá, sem kemur með gjafir á jólum, góðlátlegur maður með skegg, sem dregur upp pinkla samkvæmt pöntun ástvina okkar? Hér er mynd sem snýr upp á kvöldmáltíðarmyndina og ýtir við okkur. Viljum við trúa á upplogna persónu?
Enska landsliðið
Enska landsliðið í fótbolta hefur átt í erfiðleikum síðustu árin og gengið illa í alþjóðakeppnum. Einn teiknarinn sá ástæðu til að minna á fallvaltleika liðsins með því að setja höfuð landsliðskappanna inn í da Vincískt samhengi. Það er David Beckham sem er í miðju og í stað Jesú, Rooney, Rio Ferdinand, Gerrard og jafnvel Sven Göran Eriksson, hinn sænski þjálfari liðsins, sem þá var. Myndin vakti viðbrögð og var jafnvel birt í íslensku blaði. Áhrifasagan er skýr.
Kentucky Fried máltíð
En hér er svo fullkomin neyslumynd. Hér hefur máltíð með inntaki verið umhverft í máltíð skyndibitans. Fyrir miðju er “the Colonel,” stofnandi Kentucky Fried Chicken, og ýmsar kunnar verur úr kvikmynda og teiknimyndabransanum.
Hvað er máltíð? Hvenær er máltíð trúarleg máltíð? Er hinn trúarlegi kostur samtíma okkar skyndibiti og til lítils gagns? Og þegar dýpst er skoðað megum við gjarnan spyrja okkur um okkar afstöðu til hins trúarlega, líka máltíðar Drottins. Þar er komið að inntakinu.
Aðrar máltíðarmyndir
Þetta var röð af snúnum, endurunnum og merkingarhlöðnum myndum. Hvarvetna þar sem kristnir menn eru - íhuga þeir máltíð, reyna að tjá veruleika Jesú sem lífgjafa, samfélagsgjafa, frelsara.
Síðasta kvöldmáltíðin er túlkuð um allan heim og myndirnar vitna um það:
Hér er dæmi frá Kína: Mynd Qian Zhu Sheng Tryck
Suðuramerísk mynd:
Svo er önnur frá Indónesíu: Komang Wahyu Sukayasa
Hvaða erindi á Jesús við okkur á skírdagskvöldi? Leonardo da Vinci skipulagði mynd sína með ávirku móti. Jesús segir lærisveinum sínum þau ógnvænlegu tíðindi að einn muni svíkja hann. Lærisveinarnir tjá með viðbrögðum sínum hrylling, ógn, hræðslu og íhugun. Er það ég? Getur það verið ég? Nei, ég vil ekki og get ekki svikið þig, er það sem við getum skynjað í viðbrögðum og máli þeirra.
Við höfum nú séð nokkrar myndir og túlkanir á síðustu kvöldmáltíðinni. Hver er okkar mynd? Dýpsta spurningin er sú hvaða afstöðu við höfum gagnvart Jesú? Hvaða mynd viljum við hafa af honum? Svíkjum við hann eða eru við tilbúin að taka við þeim trúarveruleika sem hann býður okkur?
Guð hefur mynd af okkur og þess vegna koma Jesús Kristur í þennan heim, til að hreinsa mynd mennskunnar, bjóða okkur til samfélags við sig. Viltu þiggja það boð. Veisla himins í veröld. Skírdagur, dagur máltíðar, undirbúningur fyrir dauða og líf. Tækifæri fyrir betri lestur tákna kristninnar, tækifæri til betri sýnar og boð til máltíðar Guðs.
Amen.
Hugleiðing í Neskirkju, 4. apríl, skírdag, 2007.
